Pracoholizm to pojęcie, którego po raz pierwszy, w latach 70., użył Wayne Oates, amerykański psycholog i pastor pomagający m.in. osobom uzależnionym od alkoholu. Oates postawił tezę, że odczucia i zachowania niektórych ludzi związane z pracą bardzo przypominają postępowanie i emocje alkoholików wobec alkoholu. Współcześni polscy badacze pracoholizmu, prof. Elżbieta Hornowska i prof. Władysław Paluchowski, opisują go jako ostre zaburzenie równowagi między życiem zawodowym i innymi ważnymi obszarami. Podkreślają też związane z tym problemem paradoksy. Pracoholik, całkowicie podporządkowujący egzystencję obowiązkom zawodowym, nie odczuwa żadnej radości z ich wykonywania. Przeciwnie – przestaje się rozwijać i staje się coraz mniej twórczy. Jednocześnie pracoholizm jest jedynym uzależnieniem akceptowanym społecznie, a przynajmniej aprobowane są jego powierzchowne przejawy – pracodawcy oczekują od kandydatów na rozmaite (a właściwie – wszelkie) stanowiska całkowitego zaangażowania, ponadprzeciętnej motywacji, dyspozycyjności. Aktywność, brak czasu na cokolwiek poza pracą wydają się też atrybutami ludzi sukcesu – atrakcyjnych, na topie, pożądanych. Uzależnieniem od pracy dotkniętych jest kilka procent społeczeństwa. Rzeczywisty obraz tego problemu dość odbiega od potocznych wyobrażeń – nie każdy, kto dużo pracuje, jest pracoholikiem, i nie każdy pracoholik dużo pracuje. Hornowska i Paluchowski w książce „Praca – skrywana obsesja” przywołują poglądy badaczy, zdaniem których pracoholizm może być wręcz sposobem życia: „Pracoholicy rozwiązują problem sprzeczności między pracą a wypoczynkiem, traktując wszystko jak pracę” – jeśli nawet decydują się na zabawę lub odpoczynek, przeżywają je jako obowiązek i wymaganie, które posłusznie spełniają. Jak zauważyli amerykańscy psychologowie, uzależnienie od pracy zdarza się także niezatrudnionym formalnie gospodyniom domowym, problem ten może nawet częściej dotykać osoby pracujące w domu. Źródłem pracoholizmu są zwykle problemy człowieka w relacji z samym sobą. Z tego powodu osoby dotknięte uzależnieniem często długo nie zdają sobie sprawy, co się z nimi dzieje. Jak podkreśla Elżbieta Kołakowska, terapeutka poznawczo-behawioralna, dużo częściej niż one same pomocy specjalistów szukają ich bliscy. Kiedy może się pojawić Choć w pracoholizm – jak w większość nałogów – popaść może każdy, przy pewnych cechach i okolicznościach staje się to bardziej prawdopodobne. Proponujemy przyjrzeć się sobie, czujnie pod tym kątem poobserwować, ale bez popadania w czarnowidztwo i psychiczną hipochondrię – nie każdy, kto odnajdzie w sobie nawet wszystkie z wymienionych predyspozycji, musi zostać pracoholikiem. • Czy masz skłonność do ciągłego zawyżania wymagań i podejmowania coraz to nowych wyzwań i obowiązków? Czy jesteś krytyczny wobec innych osób i oczekujesz z ich strony surowego krytycyzmu? W poszukiwaniu przyczyn pracoholizmu zwraca się uwagę na rolę osobowości obsesyjno-kompulsywnej – związanej z przesadnym zaabsorbowaniem porządkiem, harmonogramami, nadmierną ostrożnością i uporem. • Jaka jest historia twojej rodziny? Zdaniem wielu badaczy pracoholizmu istotną rolę w jego powstawaniu grają wczesne dziecięce doświadczenia. Bywa on opisywany jako nieuświadamiana próba zyskania akceptacji rodzica, wyuczona reakcja na niefunkcjonalny system rodzinny. Szczególnie narażone są osoby pochodzące z dwóch skrajnych typów rodzin: sztywnych, w których szczegółowo określa się i twardo egzekwuje reguły postępowania, oraz z tzw. rodzin rozmytych, w których reguły nie działają w ogóle i nie ma jasno określonych ról. W obu przypadkach komunikacja między członkami rodzin jest zła, istnieje też ukryty lub jawny konflikt, a dzieci nie doświadczają wsparcia i miłości. Uczą się – albo dosłownie przejmując postawy rodziców, albo poprzez negowanie ich – że posiadanie całkowitej kontroli nad życiem pomaga przetrwać, zaś natłok zajęć pomaga sobie radzić z trudną sytuacją. • Czy masz skłonność do perfekcjonizmu? Tu też badacze pracoholizmu są zgodni: istnieje silny związek tego problemu z nadmiernym dążeniem do doskonałości, które w skrajnej postaci uniemożliwia sprawne działanie. Jak zauważają Hornowska i Paluchowski, koncentracja na wyznaczonych zadaniach, zamiast szukania oryginalnych rozwiązań, oraz nieumiejętność delegowania obowiązków mogą bardzo utrudniać karierę. Perfekcjonizm także może mieć źródła w wygórowanych wymaganiach rodziców wobec dziecka, w nadmiernym podkreślaniu przez nich wagi pracy, osiągnięć i niezawodności oraz nacisku na dyscyplinę. • Czy czujesz się osobą kompetentną? Dziecko, któremu są stawiane zbyt wysokie wymagania, chce im sprostać, ale zmaga się z porażkami. Doświadcza tym silniejszego poczucia niższości i lęku, im bardziej odczuwa, że miłość rodziców zależy od tego, czy zrealizuje ich oczekiwania. To właśnie lęk jest najważniejszym emocjonalnym paliwem pracoholizmu. • Czy jesteś osobą spokojną i zrównoważoną, czy – przeciwnie – często odczuwasz strach, poczucie winy, gniew? Skłonność do przeżywania negatywnych emocji w ujęciu jednej z koncepcji psychologicznych – tzw. pięcioczynnikowego modelu osobowości – nazywa się neurotycznością. Badania wykazały, że przymus pracy jest dość silnie związany z tą cechą. • Jak wysoko praca i związane z nią osiągnięcia lokalizują się w twojej osobistej hierarchii wartości? Na pracoholizm oczywiście bardziej narażeni są ci, dla których ta dziedzina życia ma duże znaczenie. • Czy pracujesz w zawodzie lub na stanowisku związanym z dużą odpowiedzialnością? Pracoholizmowi sprzyjają i warunki pracy, i niedobry klimat w firmie, i trudna sytuacja życiowa człowieka, który ma do niego osobowościowe predyspozycje. Badacze są zgodni, że to jednak tylko przyspiesza chorobę – źródła trudności pracoholika tkwią w nim samym. Gdy staje się faktem W miarę rozwoju uzależnienia zdolność samoobserwacji – u potencjalnego pracoholika na wejściu obniżona – jeszcze bardziej maleje. Dlatego zastanawiając się nad własną kondycją, warto zwracać uwagę nie tylko na własne odczucia, ale też na sygnały wysyłane przez otoczenie i obiektywne fakty. • Jakie są twoje relacje z innymi ludźmi? Pracoholik nie potrafi dbać o swoje związki, stają się one coraz trudniejsze. Słyszy wyrzuty od osób bliskich – z czasem coraz częściej – że jest go za mało w domu, że zaniedbuje swoje obowiązki rodzinne lub przerzuca je na innych. • Kiedy ostatni raz wyhamowałeś? Każdy czasem musi harować przez kilka tygodni czy miesięcy – bo rozkręca biznes, bo awansował, bo szefowie dołożyli nowe zadania. Pracoholik ciągle jednak przesuwa moment, w którym ma wrócić do normalnego rytmu: jeszcze tylko ten jeden projekt, jeszcze jedno zlecenie – powtarza. Uzależnienie tym różni się od zaangażowania w pracę, że człowiek pracuje zbyt intensywnie niezależnie od zmian miejsca pracy czy nawet zawodu. • Jak czujesz się, gdy nie pracujesz? Zdaniem wielu psychologów, pracoholika od osoby zdrowej w mniejszym stopniu odróżnia ilość pracy i poświęcany jej czas, a bardziej to, jak się czuje, gdy nie pracuje. Pracoholik przeżywa wówczas silny stres i poczucie winy. Nie potrafi oderwać myśli od pracy, nieustannie kręcą się one wokół spraw zawodowych. O ile większości ludzi praca przeszkadza czasem w życiu, pracoholikowi życie przeszkadza w pracy. • Czy cieszysz się z własnych sukcesów? Pracoholikowi nade wszystko chodzi o sukces, ale gdy go osiąga, nie odczuwa satysfakcji. Przeciwnie, im jest on większy, tym bardziej martwi się, że zaraz go utraci, i spodziewa się porażki. Przy tym porażka nie jest dla niego etapem rozwoju, który trzeba przejść, by się rozwinąć – jest czymś, czego obawia się najbardziej na świecie. Zrobiłem błąd, zrobię błąd,