Cały świat ma dziś problem z energią – skąd ją brać i jak jej używać? Ma go i Polska, ale jej problemy energetyczne są wyjątkowo zagmatwane. Wynika to z zasobów surowcowych, historii i polityki. Polska, obiektywnie rzecz biorąc, jest krajem o wysokim poziomie bezpieczeństwa energetycznego – większość zapotrzebowania na energię pierwotną pokrywa z krajowych źródeł. Jednak subiektywnie Polacy odczuwają sytuację jako bardzo niepewną. Dlatego problem bezpieczeństwa energetycznego jest od lat jednym z centralnych punktów debaty publicznej i sporów politycznych. W debacie tej bezpieczeństwo energetyczne traktowane jest w sposób szczególny: z większym naciskiem na bezpieczeństwo, a mniejszym na energetyczne. Wśród polityków istnieje silna tendencja do widzenia problemów szeroko rozumianego sektora paliwowoenergetycznego w kategoriach bezpieczeństwa narodowego. Do historii przeszło zdanie wypowiedziane przed laty przez Janusza Steinhoffa, wówczas wicepremiera i ministra gospodarki, podczas dyskusji nad forsowanym przez ówczesny rząd projektem budowy podmorskich gazociągów z Norwegii i Danii do Polski: „Bezpieczeństwo nie ma ceny”. Projekt był bowiem krytykowany przez ekspertów jako nierealistyczny, kosztowny i pozbawiony ekonomicznego sensu. Politycy widzieli w nim jednak sens polityczny – jako sposób uniezależnienia kraju od rosyjskiego gazu. Uważali, że w tej sytuacji cena nie gra roli. Takich projektów w dziedzinie energetyki, opieranych na koncepcjach politycznych, jest dużo więcej. Przykładem zamysł przedłużenia ukraińskiego rurociągu naftowego Odessa–Brody do Gdańska. Rurociąg ten został zbudowany przez władze Ukrainy w celu uniezależnienia się od rosyjskiej ropy. W praktyce jednak jest wykorzystywany przez rosyjskie kompanie naftowe, łączy bowiem port w Odessie z południowym odcinkiem rurociągu naftowego Drużba, którym eksportowana jest na zachód rosyjska ropa. Projekt przewidywał przedłużenie ropociągu do Polski tak, by polskie rafinerie mogły nim sprowadzać ropę. Podstawowym problemem jest dostarczenie do Odessy dostatecznej ilości ropy z innych niż rosyjskie źródeł, którą można byłoby tłoczyć do Polski. W ten projekt najbardziej zaangażował się prezydent Lech Kaczyński w okresie, kiedy u władzy był PiS. Próbowano budować wówczas energetyczny most między krajami środkowej Azji a Gdańskiem. Założenie było takie, że ropa z Kazachstanu i Azerbejdżanu będzie transportowana na gruzińskie wybrzeże Morza Czarnego, skąd tankowcami popłynie do Odessy. Dalej miała płynąć rurociągiem do Płocka, gdzie jest największa polska rafineria (koncernu Orlen), a także do Gdańska, gdzie jest druga rafineria (koncernu Lotos), a także port naftowy. Projekt był niezbyt realny nie tylko ekonomicznie, ale także politycznie. Kazachstan nie był zainteresowany angażowaniem się w niepewne przedsięwzięcie mające jawnie antyrosyjski charakter, zaś Azerbejdżan, po uruchomieniu ropociągu Baku–Tibilisi–Ceyhan (BTC), nie miał wystarczającej ilości ropy. Mimo to projekt nie został całkowicie porzucony. Polsko-ukraińsko-azerska spółka Sarmatia wciąż prowadzi studia nad możliwością budowy takiego rurociągu. W politycznych dyskusjach za największe zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego Polski uważana jest Rosja. Panuje przekonanie, że Kreml dąży do odzyskania dominacji za pomocą broni ekonomicznej, jaką jest ropa i gaz. Jednym ze sposobów zdominowania Polski była budowa Gazociągu Północnego (Nord Stream) z Rosji do Niemiec po dnie Bałtyku. W istocie Polska jest w dużym stopniu uzależniona od rosyjskich dostaw. Ok. 90 proc. zużywanej przez polskie rafinerie ropy i ok. 70 proc. gazu pochodzi z Rosji. To uzależnienie wynika z historii, geografii i powiązań infrastrukturalnych. Najważniejsze gazociągi, rurociągi naftowe i magazyny paliw powstały w czasach komunistycznych i miały w dużym stopniu uzasadnienie militarne (chodziło o produkcję paliwa na zapleczu frontu w planowanym przez sowieckich strategów konflikcie). Przez wiele lat po 1989 r. nie udało się Polsce stworzyć alternatywnych szlaków zaopatrzenia. Jedyną dużą inwestycją była budowa tranzytowego gazociągu Jamał, kolejnego połączenia wiążącego Polskę ze wschodnim dostawcą. Gazociągiem tym rosyjski gaz tłoczony jest przez Polskę do Niemiec, a jego funkcjonowanie stało się jeszcze jednym punktem zapalnym w stosunkach polsko-rosyjskich. Właścicielem polskiego odcinka jest polsko-rosyjska spółka EuroPolGaz i ona dotychczas była też jego operatorem. Umowa międzyrządowa, która stanowiła podstawę do budowy gazociągu, gwarantowała Rosjanom liczne przywileje. Ich interpretacja prowadzi do nieustających sporów. Sytuacja uległa zaostrzeniu w ciągu ostatniego roku, kiedy Polska implementowała regulacje III Dyrektywy Gazowej Unii Europejskiej. Wymagają one oddzielenia działalności w dziedzinie przesyłu od handlu gazem. Operatorem gazociągu została państwowa spółka Gaz System (operator krajowego systemu gazowego), wprowadzono także zasadę TPA (third-party access, wolnego dostępu). Gazprom to kontestuje, uważając, że gazociąg zbudowany przed wejściem Polski do UE nie podlega prawu unijnemu. To już drugi punkt zapalny, obok długotrwałego sporu w sprawie stawek za gaz, jakie musi płacić największa polska spółka gazowa PGNiG. Cena ustalana jest na podstawie specjalnej formuły, czyli wzoru matematycznego służącego do bieżącego wyliczania ceny gazu w oparciu o notowania cen ropy. To element wieloletniego kontraktu (do 2022 r.), jaki Polska zawarła z Rosją w 1996 r. na dostawy gazu, przy okazji podpisywania umowy na budowę gazociągu Jamał. Kontrakt był wielokrotnie renegocjowany i zmieniany. W listopadzie 2012 r. Rosjanie zgodzili się zrewidować formułę cenową, obniżając cenę gazu. Polska była dotychczas miejscem lokowania wielu energochłonnych instalacji przemysłowych m.in. ze względu na niższe ceny energii. Teraz to się zmieni, co sprawi, że energochłonny przemysł wyniesie się z Polski. Spada – co warto podkreślić – energochłonność produktu krajowego brutto (PKB). Między 2000 a 2008 r. PKB Polski wzrosło o 38,6 proc., a zużycie energii pierwotnej tylko o 6,8 proc. Inwestorom trudno jednak oszacować, jakie będzie realne zapotrzebowanie polskiej gospodarki na energię i w związku z tym jakie inwestycje mają sens. Polskie elektrownie pokrywają dziś zapotrzebowanie na energię elektryczną, które w szczycie sięga 24–25 tys. MW. Całkowita moc zainstalowana źródeł systemowych to 35 tys. MW. Teoretycznie rzecz biorąc, nie ma problemu deficytu mocy, zaś wymiana handlowa z sąsiadami jest niewielka ze względu na małą przepustowość połączeń transgranicznych. W praktyce jednak większość bloków w elektrowniach powstała przed 1989 r. wymaga coraz częstszych napraw, a w najbliższym czasie musi zostać wycofana z eksploatacji. Polska zobowiązała się, że w ciągu najbliższych czterech lat zostaną wyłączone najstarsze bloki w elektrowniach i elektrociepłowniach na terenie całej Polski (m.in. Szczecin, Łagisza, Łaziska Górne, Stalowa Wola, Turów, Bydgoszcz, Bełchatów, Dolna Odra) o łącznej mocy 6,5 tys. MW. Tymczasem budowa nowych bloków w istniejących elektrowniach postępuje bardzo powoli. Wszystko przez niejasną sytuację z prawami do emisji CO2. Wiadomo, że spowoduje to znaczny wzrost ceny energii elektrycznej, nie do końca wiadomo jak duży, bo nie rozstrzygnięto jeszcze sprawy darmowych uprawnień do emisji, jakie w latach 2013–19 mają dostać polskie elektrownie. Są więc kłopoty ze znalezieniem finansowania gigantycznych i niepewnych biznesowo przedsięwzięć. Ocenia się, że potrzeby inwestycyjne wynos