O pojmowaniu ludzkiej duszy

Agnieszka Krzemińska: – O tym, że w głębokich pradziejach ludzie wierzyli w istnienie duszy, wiemy dzięki wykopaliskom, sztuce i analogiom etnograficzno-antropologicznym. A czy dowiedzieliśmy się już, co sprawiło, że człowiek sformułował pojęcie tego odrębnego od ciała bytu? Bartłomiej Dobroczyński: – Badacze mają kilka hipotez na ten temat. Jedna odwołuje się do dostrzegalnej różnicy pomiędzy organizmami żywymi a martwymi. Otóż prehistoryczni ludzie musieli zauważyć, że ich nieżyjący towarzysze nie poruszają się, nie oddychają, nie mają pulsu i spada im temperatura. Mogli więc wpaść na pomysł, że istnieje specjalny czynnik, który jest za to odpowiedzialny. W wielu dawnych doktrynach – zarówno pierwotnych, jak i filozoficznych – stała się nim właśnie dusza. Zwykle lokowano ją w sercu i wiązano z oddechem oraz ruchem. Nie przez przypadek zresztą polskie słowa dech i duch są ze sobą etymologicznie powiązane, a anima – łacińskie określenie duszy – przetrwało w wyrazach związanych z ruchem i przywracaniem życia, jak animacja czy reanimować. Inną inspiracją były z pewnością marzenia senne. Pojawiały się pytania: gdzie znikam, kiedy śpię, albo dlaczego towarzysze widzą moje ciało, kiedy we śnie w odległych miejscach walczę, poluję i wędruję? Jako odpowiedź mogła się znowu pojawić hipoteza duszy prowadzącej życie częściowo niezależne od ciała. Później, kiedy ludzkość natrafiła na rośliny psychoaktywne, można było takie „wyjścia duszy z ciała” wywoływać – pojawił się szamanizm, w którym rozwijano już stosunkowo złożone idee psychologiczne. W obiegowym przekonaniu dusza jest niematerialna, ale w wielu religiach miała fizyczny wymiar. Kojarzono ją z ptakiem, oddechem, cieniem, różnymi żywiołami, jak subtelny ogień czy powietrze. Kiedy w naszym kręgu kulturowym utraciła fizyczność? Najstarsza w naszej kulturze wzmianka o odrębnej od ciała i odpowiedzialnej za tożsamość duszy pojawiła się w „Odysei” Homera: Kirke zamienia przyjaciół Odysa w wieprze, a ci, będąc w ciałach zwierząt, nadal wiedzą, że są ludźmi. Wydaje się jednak, że to Platon najlepiej podsumował istniejące wcześniej intuicje i stworzył jedną z najbardziej radykalnych koncepcji niematerialnej duszy. Mimo tego radykalizmu, a może właśnie dzięki niemu, jego koncepcja miała taki wpływ na ludzi, że w wielu potocznych poglądach przetrwała do dziś. Władysław Witwicki w swoim podręczniku psychologii jeszcze w 1948 r. stwierdzał, że człowiek jest duszą, która ma ciało, pod czym Platon by się podpisał bez wahania. Według greckiego filozofa duszę miał nie tylko człowiek, ale też wszystkie istoty zdolne do ruchu, a więc także zwierzęta i gwiazdy. Jednak najradykalniejszym elementem koncepcji Platona była teza o absolutnej wyższości duszy nad ciałem. Dusza była wieczna, rozumna, niepodzielna i nieśmiertelna; ciało – wielopostaciowe, rozpadalne i śmiertelne. Dusza dawała ciału życie, które bez niej było martwe. Dusza była dobra, ciało złe. No i stanowiło więzienie duszy. Gorzej. Gdyby Platonowi zadać pytanie: po co tu jesteśmy, opowiedziałby, że za karę. Bo zapomnieliśmy o swoim powołaniu, o tym, że przynależymy do świata idealnego. Wierzył, że konkretne ciało jest duszy przypisane w zależności od tego, na jakim poziomie intelektu i cnoty była w poprzednim wcieleniu. Jednocześnie twierdził, że dla duszy najlepsze jest niepowiązanie z żadnym ciałem, bo ono działa na nią jak trucizna – oszałamia, zwodzi i osłabia. Przez to dusza zapomina, że istniała przed ciałem i była wtedy lepsza. W nas myślenie platońskie też bardzo mocno utkwiło. Choć w doktrynie chrześcijańskiej zapisana jest wiara w ciała zmartwychwstanie – bo dusza bez ciała nie mogłaby być w pełni szczęśliwa – to jednak wielu katolików wierzy bardziej w platońskie rozumienie śmierci: jako wyzwolenie duszy z ciała. Odpowiedzialność maszyny Twórcą koncepcji o nierozerwalności duszy i ciała, która teoretycznie wygrała w Kościele, był uczeń Platona – Arystoteles. Arystoteles, podobnie jak jego mistrz, utrzymał substancjalną odrębność duszy i ciała, ale relację między nimi widział inaczej, twierdząc, że dusza jest formą, a więc kształtem konkretnego ciała i jest z nim nierozerwalnie związana, co od razu eliminowało ideę reinkarnacji, której Platon był zwolennikiem. Spór o duszę między Platonem a Arystotelesem przeniósł się później na spór między św. Augustynem i św. Tomaszem. W Kościele wygrał tomizm, ale to platonizm wpłynął bardziej na nowożytną filozofię i psychologię. Najważniejsi myśliciele, jak Kartezjusz, Locke czy Kant, zgodnie uważali, że dusza i ciało to dwie całkowicie różne rzeczy, że człowiek poznaje duszę bezpośrednio, a więc lepiej od świata zewnętrznego, który zmuszony jest badać pośrednio, za pomocą wielce niedoskonałych zmysłów. Arystoteles by się z tym nie zgodził, uważał bowiem, że człowiek nie ma osobnego zmysłu do poznawania duszy, więc poznaje ją pośrednio i zna najsłabiej. Dopiero w oświeceniu pojawiło się coś, co wywróciło tę filozofię do góry nogami. Czyli? Najpierw rozwój nowożytnej fizyki, a potem teoria ewolucji. Zajęcia z historii myśli psychologicznej rozpoczynam zwykle ryciną przedstawiającą Platona, Karola Darwina i kaczkę Vaucansona. Co ma sugerować, że nasze współczesne widzenie człowieka to łączny efekt starcia między Darwinem a Platonem oraz zrodzonej w XVI–XVII w. fascynacji maszynami. To wtedy powstały pierwsze mechaniczne kalkulatory Pascala i Leibniza, a później, w XVIII w., słynne maszyny francuskiego konstruktora Jacques’a de Vaucansona, jak jedząca i wydalająca kaczka czy flecista. Te ostatnie pokazały, że platonicy się mylili, bo mogą istnieć obiekty, które nie potrzebują duszy, by się poruszać. Nieco humorystycznie można zauważyć, że znana wszystkim lokomotywa (a więc wersja maszyny parowej Watta) stała się jednym z gwoździ do trumny koncepcji niematerialnej i ożywiającej ciało duszy. Z czasem okazało się, że maszyny mogą też symulować myślenie. Ciekawe, co dziś powiedziałby Platon, widząc, że komputer wygrywa z człowiekiem w szachy? Dla niego byłoby z pewnością trudne do przyjęcia, że tak szlachetne atrybuty, jak ruch i myślenie, nie potrzebują duszy i mogą realizować się w „hałaśliwej i nierozumnej materii”. Ale istnienie trwałej duszy i niezmiennego ja najmocniej w myśli nowożytnej podważył szkocki filozof David Hume, stwierdzając, że ani w umyśle, ani w materii nie widzi nic niezmiennego; wyobrażenia, idee, afekty pojawiają się i znikają, a zdziecinniały starzec nie jest tą samą osobą, którą był za młodu. Uwielbiam ironiczny koniec jego eseju poświęconego tym zagadnieniom, w którym pisze, że powinniśmy być wdzięczni boskiemu objawieniu za upewnianie nas o nieśmiertelności duszy, albowiem wszystko inne temu przeczy, a „tylko ono upewnia nas co do tej wielkiej i ważnej prawdy”. Chyba trudno powiedzieć, że koncepcja duszy ulegała całkowitej destrukcji tylko za sprawą istnienia poruszającej się maszyny? Rewolucji dokonał dopiero Darwin, który postawił na głowie powszechnie dotychczas obowiązującą zasadę Wielkiego Łańcucha Bytu. Według niej najwyższy Intelekt albo Logos najpierw pomyślał, a następnie stworzył świat, w którym obowiązuje określona hierarchia. Stwórca jest na samym szczycie, a poniżej są aniołowie, potem ludzie, zwierzęta, a na samym dole rośliny i minerały. Tymczasem Darwin przedstawił scenariusz dokładnie odwrotny: na początku była tylko jedna materialna substancja, z której wszystko wyewoluowało, a hierarchia panuje odwrotna, bowiem to kamień jest ojcem żywej rośliny, zaś prostsze zwierzę produkuje bardziej skomplikowanego człowieka. Pojawia się także niepokojąca idea, że to, co w nas, ludziach, jest najwspanialsze, to nie upadłe, grzeszne „wysokie”– jak u Platona czy św. Augustyna – tylko udoskonalone „niskie”. Ponieważ teoria ta powołuje mniej hipotetycznych bytów, nauka przyjęła ją jako obowiązującą, co stało się jednym z punktów kulminacyjnych długiego procesu odczarowywania Wszechświata. To znaczy? Dawniej ludzie wyobrażali sobie kosmos w taki sposób, jak psychologowie widzą człowieka. Przypisywali mu charakter i osobowość. Widzieli lubieżną Wenus, zapalczywego Marsa, obojętnego Saturna i żądnego zysku Merkurego. Siarka była dla alchemików aktywna, męska i skłonna do gniewu, zaś sól bierna, pełna cech kobiecych. Jednak z alchemii zrobiła się chemia, z astrologii astronomia, a z magii fizyka. Cudowność krok po kroku traciła rację bytu. Według św. Augustyna celem życia ludzkiego jest odnalezienie swojej drogi do Boga, bo dusza „nie zazna spokoju, póki nie spocznie w Panu”. Jednak gdyby spytać współczesnego uczonego, po co żyje człowiek, trudno byłoby mu znaleźć lepszą odpowiedź od tej, że po to, by się najpierw rozmnożyć (w czym pomoże mu wysokie miejsce w hierarchii społecznej, umożliwiające dostęp do najlepszych partnerów), a następnie umrzeć. Amerykański psycholog Roy F. Baumeister twierdzi, że kultura to po prostu biologiczna strategia przetrwania, zaś ogromną popularnością cieszą się książki brytyjskiego biologa Richarda Dawkinsa, których tytuły mówią same za siebie: „Samolubny gen”, „Wojny plemników” czy „Ślepy zegarmistrz”. Mówiąc krótko: dusza udała się na banicję… …a nauka zwątpiła w jej istnienie i przestała się nią zajmować. Problem, że ludziom trudno bez duszy się odnaleźć, bo pełniła rolę sternika. Czyż nie stąd większe niż kiedyś poczucie zagubienia i kłopoty natury psychologiczno-psychicznej? Współczesny uczony powie, że ani duszy, ani substancjalnego umysłu nie ma, istnieją jedynie czynności intelektualne, emocjonalne, wolitywne, które dawniej wiązaliśmy z duszą. Tak jak żołądek za pomocą soków trawi i przyswaja pokarm, tak nasz organizm za pomocą układu nerwowego przyswaja sobie środowisko poprzez poznanie i dzięki tej wiedzy do niego się przystosowuje. Kiedyś dusza miała wyzwolić się z ciała lub dążyć do zbawienia, dzisiaj cechy adaptacyjne mają służyć przetrwaniu jednostki i gatunku. Pogoń za harmonią Ale nadal z żołądkiem idzie się do lekarza, a z duszą do psychiatry lub psychologa. W końcu psychologia to z greki nauka o duszy? Owszem, ale udajemy się do nich jako do inżynierów albo dizajnerów umysłu czy zachowania, bo oni lepiej od nas znają ich dynamikę i rządzące nimi prawa. Oczywiście można posługiwać się metaforami, że oni leczą duszę, ale to jest ustępstwo na rzecz codziennej komunikacji, bo przyciśnięty do muru terapeuta zazwyczaj przyzna, że w żadną duszę nie wierzy. Szczególnie psychiatria szuka substancji, które się wydzielają w mózgu, kiedy odczuwamy uczucia i emocje, więc zamiast o duszy będzie mówiła o neuroprzekaźnikach, jak noradrenalina, dopamina i serotonina. Oczywiście są naukowcy, którzy wierzą w duszę. Na przykład w 1966 r. w podręczniku psychologii przyznał się do tego kanadyjski behawiorysta Donald O. Hebb, podkreślając jednocześnie, że to jego prywatny pogląd, bo nauka działa wedle zasady: najpierw sprawdź, wyczerp wszystkie prostsze sposoby wyjaśniania rzeczywistości, zanim powołasz byty tak niewidzialne i nieuchwytne zmysłami, jak dusza. Hebb pisze, że jeśli w miejsce jakiegoś funkcjonowania człowieka przyjmiesz, że wy