Jak bezpiecznie uprawiać sporty ekstremalne

Monika Stelmach: – Czy osoby uprawiające sporty ekstremalne mają jakąś wspólną cechę? Daniel Krokosz: – Tak. Amerykański psycholog Marvin Zuckerman stwierdził, że jest nią element temperamentu określony jako poszukiwanie doznań (ang. sensation seeking). Polega on na wewnętrznej potrzebie podejmowania działań, które zapewniają optymalny poziom pobudzenia. Zuckerman, a także wybitny polski badacz temperamentu prof. Jan Strelau, dowodzą, że to uwarunkowania genetyczne powodują, iż jedni mają niski poziom zapotrzebowania na stymulację, dlatego nie dążą do zapewnienia sobie silnych wrażeń, a u innych od tego wręcz zależy dobre samopoczucie. Skłonność do podejmowania ryzyka jest zatem wrodzona? Można tak założyć, co potwierdzają też badania genetyków. Odpowiada za to mutacja w genie DRD4 odpowiedzialnym za działanie szlaków dopaminowych. Osoby, które ją mają, od urodzenia wykazują większą skłonność do zachowań ryzykownych. Nie wszyscy jednak uprawiają sporty ekstremalne. Niektórzy ryzykują w inny sposób: uprawiają hazard, dopuszczają się przestępstw, uczestniczą w zawodach kaskaderskich. Wiele zależy od norm przyjętych przez daną jednostkę. W tym miejscu pojawia się odwieczne pytanie psychologów: gdzie biegnie granica między wrodzoną częścią osobowości a wpływem wzorców kulturowych. Geny czy wychowanie? To dylemat, który prawdopodobnie długo pozostanie nierozwiązany. Najcelniej komentuje go kanadyjski neuropsycholog Donald Hebb, pytając prowokacyjnie: Co w większym stopniu determinuje wielkość prostokąta – jego długość czy szerokość? Możemy jednak stwierdzić, że temperament, a więc i zapotrzebowanie na stymulację, jest relatywnie niezmienny, ale sposób, w jaki człowiek dostarcza sobie silnych bodźców, wynika już z wychowania i doświadczenia. Ze śmiercią im do twarzy Jak sportowcy ekstremalni motywują wybór pasji, która przecież naraża ich na niebezpieczeństwo utraty życia? W 1923 r. dziennikarz „New York Timesa” zapytał legendarnego himalaistę George’a Mallory’ego, organizatora pierwszej zachodniej ekspedycji na Mount Everest, dlaczego idzie zdobywać ten szczyt. Padła odpowiedź: bo istnieje. W psychologii pytanie o motywy jest pytaniem dość trudnym. Czym innym są dążenia świadome, a czym innym te wynikające z nieświadomości. W swoich badaniach wciąż próbuję uchwycić tę granicę. Nikt przecież nie odpowie: robię to, bo mam specyficzną mutację genu DRD4. Najczęściej ludzie argumentują to doznawaną przyjemnością, możliwością odstresowania się i dodania sobie sił witalnych. Stres osłabia organizm. W jaki zatem sposób sporty ekstremalne dodają sił i relaksują? To zjawisko można łatwo wytłumaczyć na poziomie neurologicznym. Hormonem stresu wydzielanym podczas sportów ekstremalnych jest adrenalina, która pobudza i podnosi wydajność organizmu. Dopiero stres długotrwały prowadzi do wydzielania kortyzolu, który obniża naszą odporność, a w dłuższej perspektywie sprzyja powstawaniu poważnych chorób czy zaburzeń psychicznych. Można też do sprawy podejść filozoficznie, cytując Nietzschego: co mnie nie zabije, uczyni mnie silniejszym. Badania sugerują, że u osób uprawiających sporty ekstremalne faktycznie próg tolerowanego stresu jest wyższy. Może to wynikać właśnie z ich wrodzonego zapotrzebowania na stymulację, a stres, działając pobudzająco, sprawia, że wchodzą na optymalny poziom pobudzenia. Zastosowanie ma tu również teoria Solomona, która mówi o reakcjach przeciwstawnych. Skacząc na bungee czy ze spadochronem, przeżywamy bardzo intensywne emocje związane z zagrożeniem życia, a kiedy wszystko dobrze się skończy – radość i satysfakcję. W tym wypadku na moment zadowolenia nie musimy pracować długo. Dlatego znany krytyk zjawiska sportów ekstremalnych prof. Andrzej Pawłucki z AWF we Wrocławiu ten rodzaj sportowców określa adrenalinowcami, czyli dążącymi do szybkich, silnych emocji. Ale czy amatorom sportów ekstremalnych zawsze chodzi tylko o adrenalinę? Teoria Zuckermana o potrzebie zapotrzebowania na stymulację na wiele lat zdominowała badania psychologiczne dotyczące sportowców ekstremalnych. Dopiero w 2012 r. psychologowie sportu z Uniwersytetu w Bangor (Walia), Matthew Barlow, Tim Woodman i Lew Hardy, dowiedli, że to niejedyna motywacja, szczególnie biorąc pod uwagę różnorodność dyscyplin. Poszukiwaniem silnych doznań tłumaczy się sporty takie, jak skoki na bungee, ze spadochronem, BASE jumping – czyli krótkotrwałe i bardzo intensywne. Himalaizm, wspinaczka wysokogórska czy samotne rejsy dookoła świata także dostarczają silnych bodźców, ale rozłożonych w czasie i wiążących się też z nieco inną motywacją. Częstym uzasadnieniem jest ujarzmienie rzeczywistości, kontrolowanie własnych emocji, poczucie sprawstwa (mam swój los w swoich rękach). To nurt badań nad sportami ekstremalnymi podejmowany aktualnie przeze mnie w ramach pracy doktorskiej pod opieką prof. Mariusza Lipowskiego w Zakładzie Psychologii Zdrowia gdańskiej AWFiS. Dążenie do kontroli nad życiem w najbardziej nieprzewidywalnych sytuacjach wydaje się paradoksalne. Człowiek został stworzony do życia w określonych warunkach, które utracił wraz z rozwojem cywilizacji, a za którymi na jakimś poziomie tęskni. Codzienne dylematy mieszkańca zachodniego świata związane ze stresem w pracy, klasówką dziecka czy konfliktami zbrojnymi na świecie wydają się dość abstrakcyjne; ma on też na nie ograniczony wpływ. Problemy, z którymi mierzą się sportowcy ekstremalni, są dużo bardziej konkretne, osadzone w namacalnej rzeczywistości: ryzyko upadku, wychłodzenia organizmu czy skrajnego zmęczenia fizycznego. Mogą dosyć dokładnie określić, co w tym momencie jest problemem, źródłem stresu, najważniejszą sprawą w ich życiu. Wychodzą z abstrakcyjnej rzeczywistości, by wkroczyć w świat realnych problemów. Czyli uciekają od codzienności? Jerzy Kukuczka, wybitny himalaista, często powtarzał, że kiedy schodzi z gór w codzienne życie w nizinach, to wpada w letarg i pustkę. Słowa jego słynnej modlitwy: „Od śmierci w dolinach zachowaj nas, Panie”, nabierają symbolicznego wymiaru. Nie ma jednak prostego wzoru określającego jednoznacznie tendencję danej osoby do angażowania się w sporty ekstremalne z powodu ucieczki od codzienności. Motywacje są dużo bardziej złożone. Należy jednak podkreślić, że często powtarzane przez wielu sportowców ekstremalnych jest poczucie wolności, doświadczane właśnie w trakcie wypraw górskich, oddawanych skoków czy ryzykownych zjazdów narciarskich. Coraz więcej osób uprawia sporty ekstremalne. Ale to chyba nie jest zajęcie dla każdego? Istnieje moda na sporty ekstremalne i ekstremalne uprawianie sportów – wszelkie maratony i triatlony. Przez dostępność i niezwykłą medialność decydują się na nie ludzie, którzy nie mają odpowiednich predyspozycji. Dla osób o niskiej potrzebie stymulacji tak olbrzymi poziom emocji jest nieprzyjemny i niebezpieczny. W sytuacjach kryzysowych, kiedy trzeba zachować trzeźwość umysłu i kontrolę nad sytuacją, takie osoby mogą przeżywać bardzo silny lęk, wpaść w panikę, stracić głowę. A są to dyscypliny, gdzie błędy są niewybaczalne, bo mogą skończyć się poważnymi kontuzjami czy śmiercią. Mount Everest stał się turystyczną górą, ale każda z wypraw komercyjnych musi przejść obok zwłok himalaistów. I wtedy wiele osób trzeźwieje, dociera do nich, że może wcale nie chcą aż tak się narażać, że to nie ich sposób na życie. Zmarły tragicznie na Broad Peak Maciej Berbeka, fantastyczny polski himalaista, mawiał, że dla niego jednym z celów uprawiania sportu górskiego jest spojrzenie na drugą stronę lustra. Wiele razy to przeżył, a później odszedł w górach w sposób, z którym się liczył. Dla osób, które trafiają w takie miejsca w pogoni za modą, ta druga strona lustra może okazać