Czy patriarchat powróci?

Monika Stelmach: – Mężczyzna zdobywa świat, kobieta o niego dba. Wydawało się, że taki podział ról to przeszłość. Wojciech Kruczyński: – Jednak się odradza. Od dawna nie było takiego renesansu konserwatywnych, patriarchalnych wartości. Dzieje się to nie tylko w Polsce, ale też w sporej części zachodniego świata, choćby w USA. Trudno jednak powiedzieć, na ile te tendencje są trwałe. Może to tylko kwestia obecnej polityki: młodzi odpowiadają na wyzwania konserwatystów. Wracają do Kościoła i dawnych modeli życia, bo szukają zasad i wartości. Zadają sobie pytania: jak mam zbudować lub uporządkować rodzinę. Co atrakcyjnego w tym widzą? To pokolenie mężczyzn wychowanych bez ojców. Od zmiany ustrojowej instytucja małżeństwa traci na znaczeniu, co m.in. wiąże się z mniejszym poczuciem odpowiedzialności mężczyzny za dzieci. Z kolei ci, którzy mimo wszystko chcieli się zająć ich wychowaniem, nie mieli czasu, bo musieli sprostać galopującemu kapitalizmowi. Zatem młodzi nie mają wzorców, które chcieliby powielać. W gabinecie psychologa mówią, że przestali panować nad własnym życiem. Ich dzieci robią, co chcą, oni nie umieją temu zapobiec. Na lodówce wiszą wypisane zasady, jakby lodówka mogła wprowadzić ład w domu. Czują, że ich związki się rozpadają. Model tradycyjnej rodziny jest coraz trudniejszy do utrzymania, pojawiło się pojęcie rodziny patchworkowej. Zdobyczą feminizmu jest prawo kobiet do pracy, własnych pieniędzy, otwartego wyrażania swojej seksualności. Te zmiany niosą możliwość wyboru życia na własnych zasadach, ale część osób czuje się zagubiona. I zamiast szukać nowych rozwiązań, wracają do tego, co nie do końca się sprawdza? Potrzebują porządku, więc chwytają się tego, co znają, nawet jeśli to nie jest idealne rozwiązanie. A konserwatywne, patriarchalne zasady w pewien sposób porządkują świat, wprowadzą w miarę jasne normy, wartości i hierarchię. Inna kwestia, na ile te zasady są prawdziwe, dobre, sprawiedliwe i przystające do współczesnej rzeczywistości. Wydają się archaiczne. W teorii patriarchalny wzorzec to przekonanie, że mężczyzna powinien być silny, odpowiedzialny, sprawiedliwy oraz opiekuńczy wobec kobiet i dzieci, a władzę wykorzystywać dla dobra rodziny. Trudno zaprzeczyć, że na pierwszy rzut oka wygląda to atrakcyjnie. W praktyce, niestety, może być kompletnie inaczej: domowy tyran, nieliczący się z nikim oprócz silniejszych od niego, używający przewagi wyłącznie do zaspokajania własnych potrzeb. Dlaczego praktyka może tak dalece rozmijać się z teorią? Tajemnica tkwi w samym pojęciu władzy. Im większa, tym bardziej korumpuje, przez co rozumiemy jej nieuprawomocnione używanie dla własnego pożytku czy przyjemności. Odbywa się to na wielu poziomach, od rodziny po politykę. Nie każdy ma w sobie tyle dojrzałości i odpowiedzialności, żeby się tej pokusie oprzeć. Każdy człowiek lubi czuć się wartościowy i ważny, ale na to zwykle trzeba zapracować. Kiedy zaś władza jest nadana z góry, kiedy można poczuć się najsilniejszym i najmądrzejszym bez żadnego wkładu własnej pracy, kiedy wystarczy poniżyć zależne od siebie osoby, przekonać je, że są głupie i słabe, jest kłopot. W miejsce rycerskiego obrońcy i sprawiedliwego ojca pojawia się słaby i bezwartościowy figurant, dodający sobie ważności tyranizowaniem najbliższych. Im czuje się słabszy, tym więcej w nim agresji. Bo pokutuje mit, że mężczyzna jest niezłomny? Tymczasem – co wynika z mojej terapeutycznej praktyki – prawdziwa siła mężczyzny tkwi m.in. w świadomości jego słabości. Ten, który ma być zawsze silny, prędzej czy później pęknie. Najczęstsze postaci takiego kryzysu to depresja lub nałogi. Nie przesadzałbym jednak też w drugą stronę: nowy ideał mężczyzny, który dzieli się z otoczeniem każdym uczuciem, to psychologiczna mitologia. Tyle lat ruchów emancypacyjnych tak mało zmieniło? Patriarchat jest wzorcem bardzo silnie zakorzenionym w kulturze. Chłopcy wciąż często uczą się od ojców, jak zapewnić sobie maksimum wygody kosztem swojej matki, a później partnerki. Bardzo szybko też wpadają na pomysł, że najskuteczniej swoich ojców zadowolą, stając się ich wiernymi kopiami. Ale to tylko część tresury. Kolejna wynika z tego, że tacy ojcowie są przekonani, że najszybciej uczynią synów wspaniałymi mężczyznami, jeśli będą ich surowo karali za każdy błąd i słabość. W ten sposób wpajają im przekonanie o bezwartościowości, będącej w istocie kopią poczucia bezwartościowości ich samych. I tak ten łańcuszek trwa. A młody mężczyzna nie potrzebuje fizycznych kar, tylko zachwytu ojca wtedy, gdy osiąga sukcesy, i wsparcia, gdy doznaje porażek. Tylko tyle i aż tyle. A matki? One także przesiąkają schematami patriarchatu. Od dziecka. W znajomej mi szkole podstawowej na zajęciach praktycznych, prowadzonych osobno, chłopcy budowali mechaniczne konstrukcje, a dziewczynki w tym czasie smażyły naleśniki. Następnie musiały zanieść je swoim kolegom do degustacji i na podstawie ich oceny nauczycielka stawiała stopnie. Takie przykłady wciąż można mnożyć. Kobiety utrzymywane są w przeświadczeniu, że ich wartość wynika głównie z tego, jak dobrze potrafią obsłużyć mężczyznę. Dlatego nawet bite przez partnerów nie wyobrażają sobie opuszczenia ich – są pewne, że bez nich są nic niewarte i same sobie nie poradzą. Mężczyźni biją, bo czują się niedowartościowani. Dziecko niszczy budowlę z klocków, kiedy nie uda mu się stworzyć idealnej. Niska samoocena prowadzi bowiem do ogromnego wewnętrznego napięcia, które wyładowuje się wybuchowo, bez kontroli. To samo powoduje agresję „dorosłego” mężczyzny, który w wyniku własnych niepowodzeń z szefem wyładowuje agresję na kobiecie. Pod wieloma względami taka relacja przypomina tę, w której matka przyjmuje na siebie cały emocjonalny chaos dziecka, by pomóc mu zrozumieć, co się z nim dzieje. Niestety, dziecko w skórze dorosłego mężczyzny nie chce rozumieć. Chce mieć dzięki swej władzy nieograniczony dostęp do tej specyficznej „usługi”. Za tym nie kryją się żadne wartości. Taki człowiek jest jak chochoł – napuszony, ale pusty w środku. Takim przykładem są rodziny alkoholowe, w których na co dzień kobieta za wszystko odpowiada i wszystkim się zajmuje, a on jest dzieckiem, którym trzeba się opiekować, usprawiedliwiać w pracy, pilnować, żeby nie zrobiło głupot. Za to w niedzielę wyczyszczone i doprowadzone do porządku idzie do kościoła, gdzie udaje głowę rodziny. Wszyscy prowadzą tę grę; bliscy chcą wierzyć, że choć w ten jeden dzień w tygodniu wszystko jest na swoim miejscu, że istnieje jakiś porządek. Jedną z konsekwencji zdominowania kobiety w taki sposób jest z kolei jej agresja wobec własnych dzieci, bo jej „emocjonalna pojemność” szybko się wyczerpuje. Często bierze na siebie całą winę za tę sytuację. Myśli, że musi bardziej się starać, a wtedy on zmieni swoje zachowanie. Niestety, taka strategia umacnia domowego tyrana w jego poczuciu słuszności, co prowadzi do eskalacji przemocy, także fizycznej. Jeśli żona poprawiła już wszystko, co się dało, zawsze można się do niej przyczepić o to, że kubki nie są poustawiane w szafce uszkiem w tę samą stronę. Nie wszystkie kobiety poddają się tej dominacji. Część korzysta z emancypacji, umie zarobić pieniądze, zdobyć pozycję zawodową i społeczną. Są przedsiębiorcze i niezależne. To jednak nie jest gwarancją samą w sobie, że zbudują partnerski model relacji. Przestają od mężczyzny wymagać, bo same mogą sobie wiele zapewnić. Często wektor przesuwa się w drugą stronę i następuje zamiana ról: mężczyzna jest słaby i zależny od silnej kobiety. Jeśli nie jest równie przedsiębiorczy, nie umie znaleźć dla siebie roli w tym związku, to często przyjmuje pozycję syna, a ona przejmuje inicjatywę, staje się dla niego opiekunką. Stawia przed sobą zadanie niewymagania niczego od mężczyzny i szuka w tym własnej wartości. A gdy zaczyna ją złościć, że partner gra całymi nocami na komputerze, bierze to za dowód swojej słabości i idzie się naprawić na psychoterapię. Czuje się samotna, bo nie może liczyć na swojego partnera. A mężczyźnie jest dobrze w tym układzie? Wstydzi się tego, ale dobrze przed sobą ten wstyd ukrywa. Pokusa wygodnego życia jest silna, a przyjemność bycia dorosłym i odpowiedzialnym mężczyzną jest mu nieznana. Można zresztą to poczucie niskiej wartości zagłuszyć, używając przemocy albo znajdując sobie młodszą i niedoświadczoną kochankę. Dlaczego mężczyźni nie chcą dorosnąć? Obserwuję, jak wielu 18-latków odwleka moment wejścia w dorosłość. Zamykają się w domach i w wirtualnym świecie, popadają w marazm. Nawet nie próbują żyć samodzielnie. Często ojciec jest słaby i niezaangażowany w rodzinę albo go nie ma, bo rodzice są po rozwodzie. Matka chce synowi wiele wynagrodzić, stwarza mu komfortowe warunki