Nadzieja w chrześcijaństwie to, wraz z ­wiarą i miłością, jedna z trzech cnót teologicznych – oczekiwanie z ufno­ścią na spełnienie się obietnic Bożych. Mówimy też o nadziei w języku potocznym. By wyrazić pewne oczekiwania wobec np. czyjejś punktualności, pogody lub czyjegoś nastroju. Bardziej ogólnie, w takim „ziemskim” ujęciu, nadzieja wyraża oczekiwanie spełnienia naszych pragnień, stan, do którego aspirujemy. Pytanie, które mnie tu interesuje, dotyczy roli nadziei w budowaniu wspólnej Europy. Czy też – bardziej precyzyjnie – czy wspólna Europa jest bardziej wynikiem nadziei czy także poczucia zagrożenia i strachu. Oczywiście, w historii można znaleźć wiele przykładów na rolę nadziei, nawet utopii, w konstruowaniu różnych projektów zjednoczonej Europy. Można je znaleźć w wizji Europy chrześcijańskiej wieków średnich, w oświeceniowej, racjonalistycznej utopii république de lettre; można dostrzec nadzieję w wizji Wiktora Hugo Stanów Zjednoczonych Europy czy wreszcie w licznych projektach wspólnej Europy w wiekach XIX i XX. Wydaje się jednak, że trwalszym budulcem zintegrowanej Europy było poczucie zagrożenia i zrodzony z niego strach, a nie nadzieja. Bronisław Geremek mówił w 2000 r. na Uniwersytecie Warszawskim, iż „Europa formowała się w wielkim strachu przed Tatarami w XIII w., w strachu przed Turkami w wiekach XV po XVII i wreszcie w strachu przed komunizmem w drugiej połowie XX w.”. Związek Radziecki nie był zresztą jedynym źródłem poczucia zagrożenia leżącego u źródeł konstrukcji europejskiej. Wielką rolę odgrywał strach przed ponowną wojną w Europie, przed powrotem totalitaryzmów, przed radykalnym nacjonalizmem, przed powrotem konfliktów etnicznych i również przed wojną klas. Projektu integracji nie można oddzielić od równoległego procesu formowania się w Europie Zachodniej państwa opiekuńczego, którego podstawowym celem było łagodzenie konfliktów społecznych. Istotną rolę odgrywał też niepokój wobec możliwego odrodzenia się wielkich i agresywnych Niemiec. Zintegrowana Europa miała spętać niemieckiego Guliwera – kraj, o którym Henry Kissinger pisał kiedyś, iż jest za duży na Europę i za mały na świat – niezliczoną liczbą zależności, tak by nie mogły powrócić do tradycji ekspansji i imperialnych ambicji. Dzisiaj zniknął strach przed wojną i totalitaryzmem, przed agresją nieistniejącego już ZSRR czy przed ekspansjonizmem demokratycznych Niemiec. Choć ze względu na potencjał gospodarczy i zdecydowane promowanie koncepcji wychodzenia z kryzysu poprzez „zaciskanie pasa” powraca tu i ówdzie język oskarżeń o hegemoniczne skłonności Berlina. Oczywiście drugą stroną tych obaw i lęków była nadzieja na zbudowanie ładu demokratycznego szanującego prawa człowieka, ładu, który zapewni stały postęp materialny, intelektualny, kulturowy naszego kontynentu czy raczej – przez dłuższy czas – jego zachodniej części. Kryzys Unii Europejskiej, kryzys poczucia jej użyteczności i sensu rodził się w czasie – po przemianach 1989 r. – kiedy zaczął zanikać strach, gdy Europa czuła się coraz bezpieczniej. Integracja europejska była ogromnym sukcesem, czego dowodem był znaczny postęp gospodarczy, zapewnienie pokoju, budowa wspólnoty opartej na zasadach państwa prawa i na tych samych humanistycznych wartościach, stworzenie warunków dla rozwoju kultur narodowych i społeczeństwa obywatelskiego. Wszystko to stało się z czasem dniem powszednim, niewzbudzającym ekscytacji ani też nadziei. Raczej już budzącym uczucie nudy jako element obowiązującej retoryki polityków podsumowujących z mniejszym czy większym entuzjazmem dokonania Europy. Zarazem bowiem załamał się nieustanny powojenny postęp materialny – przechodząc w obecny kryzys. Na to nałożył się kryzys demograficzny; a więc malejące inwestycje indywidualne w nadzieje przyszłości. Narasta też poczucie marginalizacji naszego małego-wielkiego kontynentu. Paradoksalnie, w tej sytuacji, w warunkach obecnego kryzysu, po wieloletnim milczeniu powrócił język integracji politycznej, a nawet federalizacji Europy! Tyle że to, co miało być wynikiem nadziei i wolnej woli, ustąpiło miejsca obawom przed przyszłością i wizji integracji jako koniecznej obrony europejskiego stanu posiadania. Kolejne inicjatywy: paktu bankowego, fiskalnego, dalszej integracji politycznej, są przedstawiane nie jako etapy dobrowolnej, pełnej nadziei integracji, przezwyciężania ograniczeń narodowej suwerenności – lecz jako ratowanie się Europy przed wadami projektu euro, jego niedoróbkami oraz przed patologią zachowań klasy politycznej w niektórych państwach członkowskich. Czy obecny stan Europy i obawy, jakie wzbudza, mogą przyczynić się do odświeże­nia ­świadomości dobra wspólnego, jakim jest europejska wspólnota? Czyżbyśmy by­li w punkcie, w którym znów strach będzie decydował o przetrwaniu i dalszym integrowaniu się Europy? Nie można jednak ignorować granic konstruktywnej roli strachu, choć trudno je dokładnie nakreślić. Jestem przekonany, iż największy deficyt, jaki dzisiaj mamy w Europie, to deficyt n