35 lat. Koniec gwarancji. Dalej tylko równia pochyła i szmer zanikających neuronów. Starość dla mózgu rozpoczyna się często na długo przed tym, zanim zdecydujemy się na zakup pierwszego kremu przeciw zmarszczkom. Zresztą, gdyby nawet istniały kremy na starzejący się mózg, to zmarszczki z pewnością nie byłyby problemem, bo akurat ten organ z upływem czasu elegancko się wygładza. Krótko po 30 urodzinach pomarszczona kora mózgowa zaczyna stopniowo i po trochu zmniejszać swoją powierzchnię, pomału zanika też znajdująca się pod nią istota biała. Pojedyncze komórki nerwowe stają się coraz mniej zainteresowane tym, co słychać u ich sąsiadek. Ubywa im wypustek, które utrzymują je w sieci połączeń z innymi neuronami. Zdaje się, że zmęczone ciągłym zalewem informacji zaczynają cenić sobie samotność i spokój. Zwłaszcza że te informacje, które do nich docierają, pełne są szumów i zniekształceń. To pewnie wina kabli, po których biegną – starzejące się włókna nerwowe tracą mielinę, swoją izolację – tłuszczową osłonkę, dzięki której impulsy mogły biec szybko i bez zakłóceń. Wkrada się chaos. Przetwarzanie informacji wymaga coraz więcej wysiłku, staje się wolniejsze i mniej wydajne. Poświęcanie uwagi kilku zadaniom jednocześnie przychodzi z coraz większym trudem. Zresztą, łatwo sprawdzić to na sobie. Jeśli 35 urodziny już za wami, spróbujcie uczyć się czegoś na pamięć, słuchając jednocześnie w tle głośnej muzyki. Łatwo? Albo zastanówcie się, ile czasu zabiera wam ponowne pozbieranie się do pracy, kiedy ktoś ją wam przerwał. To nie to co dawniej, kiedy umysł mogło zaprzątać dziesięć rzeczy naraz, a przełączanie się między różnymi zadaniami działało niczym wciśnięcie guzika na pilocie od telewizora. Badania w tej dziedzinie przeprowadzał neurolog dr Adam Gazzaley z University of California w San Francisco. „Okazało się, że wielozadaniowość z wiekiem kosztuje nasz mózg coraz więcej. Przepływ krwi w odpowiedzialnych za to obszarach u ludzi po czterdziestce staje się dużo większy niż u dwudziestolatków”– podsumował wyniki. Pa, pa pamięć! No dobrze, ale co w mózgu starzeje się najszybciej? – To, co najpóźniej dojrzało – odpowiada neurofizjolog prof. Małgorzata Kossuth z Instytutu Biologii Doświadczalnej PAN im. Marcelego Nenckiego w Warszawie. – A mózg dojrzewa od tyłu do przodu. Starzeje się w odwrotnym kierunku. Dlatego np. nie mamy zbyt wiele czasu, by nacieszyć się sprawnie działającymi płatami czołowymi. Szkoda, bo to z nimi związane są uczucia wyższe, zdolności planowania i kontrolowania zachowania. To dlatego starzenie się wpływa na psychiczne funkcjonowanie człowieka, a pośrednio i na jego osobowość. To także struktura odpowiedzialna za pamięć, przede wszystkim krótkotrwałą. Dlatego prababcia nie może przypomnieć sobie, gdzie położyła okulary, ale z najdrobniejszymi szczegółami opowie o ucieczce ze stolicy po upadku powstania warszawskiego. U większości ludzi niedobory pamięci ujawniają się już po trzydziestce. Testy pamięciowe pokazują, że osoba 70-letnia zapamiętuje połowę tego, co dwudziestolatek. Pocieszające może być jednak to, że wiedza skonsolidowana – taka, która tkwi w naszej głowie od lat – nie poddaje się łatwo niszczycielskiemu działaniu czasu. Ok. 65 roku życia ma miejsce wymieranie komórek nerwowych w obszarze pnia mózgu zwanym miejscem sinawym. Odpowiada ono m.in. za utrzymywanie świadomości, fazy snu i termoregulację. Naukowcy spekulują, że zmiany w tym obszarze mogą być przyczyną trudności z zasypianiem, jakie dotykają starszych ludzi. Ich dodatkowym zmartwieniem jest krótki czas snu (po 60 roku życia przesypiamy tylko 5 godz. na dobę) i jego słaba jakość (osoby między 73 a 92 rokiem życia potrafią się budzić nawet 20 razy w ciągu nocy). Czym to skutkuje? Ano właśnie znowu problemami z pamięcią. Podczas fazy głębokiej snu, która nieuchronnie skraca się w ciągu życia, w pamięci długotrwałej utrwalają się przeżyte w ciągu dnia doświadczenia czy wchłonięta zostaje porcja wiedzy. Oznacza to ni mniej, ni więcej, że sen bez fazy głębokiej to prosta droga do zubożenia zdolności intelektualnych. Starość szkodzi także naszym funkcjom motorycznym. Po 60 roku życia umiera spora grupa komórek wytwarzających dopaminę, z czego wynikają kłopoty z utrzymaniem równowagi, prawidłowej postawy oraz koordynacji rąk i nóg. Szczęśliwie dla nas do końca życia nie zmniejsza się znacząco liczba komórek nerwowych, które pośredniczą w wyższych funkcjach kory mózgowej, giną natomiast neurony tworzące nasze pola ruchowe i czuciowe. „To tak jakby zegar życia mówił: Odbieram ci zachowania zwierzęce, ale pozostawiam nienaruszone neurony, które czynią cię człowiekiem” – pisze John J. Medina w poświęconej starości książce „Zegar życia”. Ślepi, głusi i zrzędliwi A zatem z wiekiem mózg trzebiony jest dość bezlitośnie. Procesy niszczenia przebiegają w nim trochę podobnie jak w starym domu: psuje się konstrukcja, trzeszczy na łączeniach, no i nawalają instalacje. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy na normalne, fizjologiczne starzenie nałoży się nasz niezbyt higieniczny tryb życia. Niezdrowa dieta, brak ruchu to często powód zatykania się naczyń krwionośnych zaopatrujących mózg w tlen i substancje odżywcze. A do tego, im dłużej żyjemy, tym większe prawdopodobieństwo, że dopadną nas choroby neurodegeneracyjne – z których chyba najwięcej słyszy się o chorobie Alzheimera. Kłopot w tym, że nie ma na nie skutecznego leku. Podobnie jak nie da się cofnąć ani zbytnio zahamować zmian, które zachodzą pod czaszką na skutek standardowego starzenia. By jako tako trzymać się na starość, mózg powinien pomyśleć o sobie zawczasu. Może wtedy wykrzesze w nas większą motywację do aktywności fizycznej i umysłowej. Bo naukowcy twierdzą, że im więcej włożysz do głowy za młodu, tym więcej utrzymasz w niej na starość. W lepszej kondycji są więc umysły intensywnie używane niż chronione przed wysiłkiem. A aktywność fizyczna? – Powoduje tworzenie się w mózgu, zwłaszcza w obszarach związanych z funkcjami poznawczymi, substancji zwanej BDNF. To czynnik wzrostu nerwów, odpowiada za wysoki poziom plastyczności neuronalnej, a co za tym idzie, również za sprawność intelektualną – wyjaśnia prof. Kossuth. Zatem od biegania (ale i pływania, spacerowania, jazdy na rowerze) mózg rośnie i pięknieje. Oczywiście wiele zależy też od naszych genów. 10 proc. z nas w wieku 90 lat będzie mogło się poszczycić jasnością myśli dorównującą 30-latkom. A reszta? Trochę ogłuchnie (z wiekiem tracimy zdolność słyszenia wysokich tonów), trochę oślepnie (z upływem czasu nasza źrenica traci elastyczność, podobnie jak soczewka). Narządy zmysłów dostarczać będą do mózgu mniej bodźców do przetworzenia. Będziemy nieco bardziej zrzędliwi, bo czas przykręci kurek z różnymi mózgowymi hormonami,