Dave, przestań... Ja czuję... Mój umysł odchodzi... Ja czuję – pamiętna scena z filmu „2001: Odyseja kosmiczna”. Dave Bowman odcina od zasilania komputer HAL 9000, który wpadł na pomysł, żeby uśmiercać członków załogi statku kosmicznego lecącego w kierunku Jowisza. Kultowe dzieło Stanleya Kubricka oparte na powieści Arthura C. Clarka weszło na ekrany kin w 1968 r. Kilkanaście lat wcześniej, w 1956 r., w Dartmouth College w Stanach Zjednoczonych odbyła się słynna konferencja uznawana za początek systematycznych prac nad rozwojem sztucznej inteligencji. Rok wcześniej Allen Newell i Herbert A. Simon, późniejszy laureat Nagrody Nobla z ekonomii, zademonstrowali działanie systemu informatycznego Logic theorist – zdołał on dowieść 40 twierdzeń z „Principia Mathematica” (monumentalnego trzytomowego dzieła z początku XX w. napisanego przez dwóch słynnych brytyjskich filozofów i logików – Bertranda Russella i Alfreda N. Whiteheada). System zamiast humanoida Wydawało się, że obdarzenie komputerów myśleniem to sprawa nieodległej przyszłości. Zgodnie ze scenariuszem „Odysei kosmicznej” HAL 9000 miał powstać w 1997 r., by wraz z ludzką załogą w 2001 r. ruszyć w przestrzeń kosmiczną. Nic podobnego się nie wydarzyło, choć rzeczywiście w 1997 r. nastąpił symboliczny przełom w pracach nad sztuczną inteligencją. Superkomputer Deep Blue z IBM pokonał Gary’ego Kasparowa, szachowego arcymistrza. Entuzjaści okrzyknęli to zwycięstwo triumfem maszyn nad ludźmi, sceptycy przekonywali, że Deep Blue dzieli od HAL 9000 olbrzymia odległość. Komputer IBM był przygotowany do tego akurat zadania i pokonał mistrza, korzystając z przewagi, jaką dawała mu moc obliczeniowa. Z myśleniem jednak nie miało to nic wspólnego. Dyskusja dotycząca zwycięstwa Deep Blue dobrze ujawnia istotę sporu o sztuczną inteligencję w ogóle. Profesor Mariusz Flasiński wspomina w książce „Wstęp do sztucznej inteligencji”, że gdy w 1994 r. organizował na Uniwersytecie Jagiellońskim zakład naukowy, życzliwi koledzy odradzali używanie w jego nazwie pojęcia sztucznej inteligencji – przecież coś takiego nie istnieje. Z kolei w potocznym wyobrażeniu AI kojarzy się z maszynami myślącymi podobnie jak ludzie i często podobnie się zachowującymi. Collin Angle, założyciel firmy iRobot oraz jeden z najważniejszych twórców „inteligentnych maszyn”, twierdzi jednak, że najprawdopodobniej nigdy nie doczekamy się humanoidów, bo po prostu nie będziemy ich potrzebować. Zamiast człekokształtnych robotów ludzie zostaną otoczeni systemami sztucznej inteligencji wkraczającymi w każdą sferę życia. Rewolucja już trwa i nabiera rozpędu. W przemyśle powszechnie stosuje się automatyczne systemy kontroli jakości, wywiad wojskowy posługuje się specjalnym oprogramowaniem do analizy zdjęć satelitarnych, służby skarbowe i bankowe dzięki „inteligentnym” programom wychwytują finansowe przekręty. Systemy ekspertowe, wspomagające decyzje, rozpoznające mowę, a nawet służące automatycznym tłumaczeniom, używane są od lat. Trudno nazwać je rzeczywiście inteligentnymi, mimo że wspomagają człowieka w pracy umysłowej. Watson bije ludzi To jednak praca nad nimi doprowadziła do serii spektakularnych przełomów, o jakich głośno donoszą media w drugiej dekadzie XXI w. IBM nie spoczął na laurach po zwycięstwie Deep Blue nad Kasparowem – w lutym 2011 r. kolejny komputer, nazwany Watson, zwyciężył w telewizyjnym konkursie „Jeopardy!” (polskim odpowiednikiem był teleturniej „Va banque” w TVP2), pokonując dotychczasowych mistrzów. Troje konkurentów musi wykazać się wiedzą w różnych dziedzinach, liczy się refleks i poprawne odpowiedzi. Warto zobaczyć na YouTube, jak Watson nie daje żadnej szansy rywalom, posługuje się przy tym naturalnym językiem: rozumie prowadzącego i odpowiada mową. Watson nie różni się wiele, oprócz mocy obliczeniowej, od Deep Blue. Jest jednak od niego o wiele inteligentniejszy. Szachy są bardzo złożoną grą, ale obowiązują w nich ściśle określone reguły. W „Jeopardy!” trzeba posługiwać się wiedzą, jednocześnie planując taktykę gry. W ciągu dekady, jaka upłynęła od zwycięstwa nad Kasparowem, świat zmienił się nie do poznania. Wiedza, która w XX w. ukryta była w bibliotekach i w bazach danych, przeszła do Internetu: Wikipedia, blogi, czasopisma popularne i naukowe publikowane w sieci tworzą zasób, jakiego nawet nie mogli sobie wymarzyć Ptolemeusze, twórcy Biblioteki Aleksandryjskiej. Watson wiedzę tę miele za pomocą swoich mikroprocesorów w poszukiwaniu rozwiązania problemu, czyli w przypadku „Jeopardy!” właściwej odpowiedzi na pytanie. Tak było w 2011 r., teraz Watson ma inne zadanie. W Centrum Nowotworowym Memorial Sloan-Kettering w Nowym Jorku trwają prace nad zbudowaniem systemu automatycznej diagnostyki medycznej. Na podobnej zasadzie jak w „Jeopardy!”, również w medycynie świat zmienił się za sprawą olbrzymich liczb danych zdrowotnych dostępnych w Internecie. Odpowiednie algorytmy, czyli informatyczne procedury, umożliwiają automatyczną analizę tego oceanu informacji w sposób zupełnie niedostępny ludziom. Doktor Sieć Vinod Khosla, legendarny inwestor – dzięki jego pieniądzom powstały najważniejsze przedsięwzięcia Krzemowej Doliny – nie ma wątpliwości, że dr Watson, czyli systemy sztucznej inteligencji, zastąpi już wkrótce lekarzy w wielu funkcjach. Podstawową będzie diagnostyka, a każdy rok będzie działał na korzyść maszyn, a niekorzyść ludzi. Dlaczego? Za sprawą dwóch praw rozwoju techniki, opisujących dynamikę postępu technologicznego. Pierwsze to słynne prawo Moore’a sformułowane w 1965 r. przez Gordona Moore’a, współzałożyciela koncernu Intel i współtwórcy układu scalonego. Moore stwierdził, w uproszczeniu, że moc obliczeniowa komputerów podwaja się co 24 miesiące. Z czasem wniósł poprawkę, podwojenie szybkości wymaga tylko 18 miesięcy. To oznacza, że tempo wzrostu mocy obliczeniowych komputerów nie tylko rośnie, lecz nieustannie przyspiesza. Do tego dochodzi efekt związany z prawem ­Metcalfe’a sformułowanym przez Roberta Metcalfe’a, twórcę standardu sieciowego Ethernet. Stwierdził on, że użyteczność sieci komputerowej rośnie proporcjonalnie do kwadratu liczby jej użytkowników. Dwie osoby pracujące na dwóch połączonych ze sobą komputerach tworzą zupełnie inną jakość niż dwie osoby pracujące oddzielnie. Gdy sieć zacznie się rozrastać, ukryte w niej zasoby stają się bogactwem większym niż prosta suma zasobów ukrytych na pojedynczych dyskach i w głowach użytkowników. Gdy sieć przekracza kolejne progi, możliwe stają się nowe zjawiska, jak np. Wikipedia – wyraz kolektywnej, twórczej energii uczestników sieci. Zasoby sieci rosną szybciej, niż ludzie są w stanie ogarnąć to swoimi umysłami, ale za wzrostem potrafią nadążać coraz szybsze mikroprocesory. Połączenie szybkości przetwarzania danych i wzrostu liczby tych danych powoduje, że Watson zaczyna już wygrywać nie tylko teleturnieje, ale także podejmuje konkurencję z lekarzami. Ba, twórcy systemu w Memorial Sloan-Kettering nie mają wątpliwości, że system automatycznej diagnostyki będzie lepszy od lekarzy, bo o wiele mniej podatny na psychologiczne ułomności ludzi, jak przywiązanie do pierwszych hipotez czy brak koncentracji. Na dodatek system będzie się nieustannie uczył na podstawie kolejnych diagnoz i przyrastającej w sieci wiedzy. Czy dr. Watsona będzie można nazwać systemem inteligentnym? Ray Kurzweil, amerykański inżynier zaangażowany w rozwój AI i radykalny wizjoner, nie ma wątpliwości, że tak. W opublikowanej pod koniec 2012 r. książce „How to Create Mind: The Secret of Human Thought Revealed” (Jak stworzyć umysł: tajemnica ludzkiego myślenia wyjaśniona) definiuje inteligencję jako „zdolność do rozwiązywania problemów w sytuacji ograniczonych zasobów, przy czym kluczowym z tych zasobów jest czas”. Podobnej definicji używają psychologowie wskazujący, że inteligencja służy adaptacji do zmieniającego się środowiska. A skoro tak, to należy uznać, że Watson był inteligentniejszy od konkurentów w „Jeopardy!” i może okazać się inteligentniejszy od lekarzy. Kreatywne komputery Problem jednak nie w definicjach, tylko w konkretnych trendach, a te są jednoznaczne – inteligentne, prawdziwie czy tylko sztucznie, maszyny wypierają ludzi nie tylko z teleturniejów. Kiedyś roboty groziły wyłącznie pracownikom fizycznym, dziś wkraczają do kolejnych profesji wymagających także zaangażowania umysłowego. Po drogach Kalifornii i Nevady jeżdżą już samochody bez kierowców, zaprojektowane przez Sebastiana Thruna dla firmy Google. Jeszcze kilka lat temu, w połowie pierwszej dekady XXI w., wrażenie robiło, gdy samochód-monstrum zaopatrzony w superkomputer przejechał samodzielnie kilkadziesiąt kilometrów przez pustynię. Dziś zupełnie legalnie jeżdżą bez kierowc