1. Po prostu prawda Gdy powiem: „Ziemia obiega Słońce”, „suma kątów w trójkącie wynosi 360 stopni”, „Bóg jest najwyższym dobrem”, „demokracja jest najlepszym ustrojem”, to mam nie tylko pewność co do prawdy zdania pierwszego i fałszu drugiego, ale zarazem pewność, że inni myślą tak samo. Co do zdania trzeciego i czwartego nie mam pewności ani jednej, ani drugiej. By stwierdzić prawdziwość/fałszywość zdań, musimy mieć jakieś kryteria. Najstarszym, najbardziej efektywnym jest tzw. klasyczne kryterium prawdy. Już Arystoteles w „Metafizyce” twierdził, że „powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem. Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą”. Kryterium prawdy jest więc zgodność zdania (myśli) z rzeczywistością. Jeśli zdanie mówi, jak jest, czyli jeśli odnosi się do faktów, to jest prawdziwe. Jeśli nie – jest fałszywe. Dowodząc prawdziwości, opieramy się tu na zmysłach. Ale co zrobić w przypadku zdań, które są prawdziwe, ponieważ są wsparte na naszym doświadczeniu, ale jednocześnie są wątpliwe, ponieważ doświadczenie to wydaje nam się niezgodne z potocznym? Na przykład zdanie „widzę ducha”. Jeśli go rzeczywiście widzę, to zdanie jest prawdziwe (bo widzę), czy jednak duch rzeczywiście istnieje? W tym przypadku można się odwołać do innego kryterium prawdy, jakim jest powszechna zgoda. Często korzystamy z niego, choć zapewne nieczęsto w kwestii duchów, ale np. stwierdzeń dotyczących spraw publicznych. Czy prawdą jest, że „władzę w naszym kraju sprawuje jeden poseł”? Czy prawdą jest, że „opozycja jest słaba?”. Znacząca część uczestników życia publicznego uzna zapewne, że tak. Jeśli bowiem inni twierdzą tak jak ja, to zapewne twierdzenie to jest bardziej prawdziwe niż twierdzenie przeciwne. Jednak – jak pamiętamy z historii – wiele twierdzeń, co do których istniała powszechna zgoda, zostało odrzuconych jako kompletnie fałszywe. Na przykład, że „Ziemia jest płaska” lub że „świat kończy się na Grecji”. Świadectwo zmysłów i powszechnej zgody w całości odrzucił Kartezjusz. Za greckimi sceptykami dostarczył on wielu dowodów, że nasze zmysły tak często nas mylą, że nie mogą być dobrymi kandydatami na świadków prawdy. Ileż to bowiem razy wydawaliśmy odmienne sądy na podstawie doświadczania tego samego zjawiska? Ziarnko piasku w bucie jest twarde, na plaży mięciutkie, ktoś widziany z daleka wydaje się naszym znajomym, z bliska – obcym człowiekiem, zdarzają się zjawiska fatamorgany lub codziennego snu, gdzie doświadczamy rzeczy i stanów nieistniejących na jawie, czyli nieprawdziwych, choć przeświadczeni jesteśmy o ich realności. Zmysły nas mamią. Mamią nas też sny. Lecz – jak dowodził Kartezjusz – jeśli mam powody, by wątpić w ich świadectwo… to przecież wątpię! A więc jestem! (Dubito ergo cogito ergo sum, wątpię, a więc myślę, myślę, więc jestem). I prawdę tę widzę z ogromną oczywistością, która równa jest oczywistości prawd matematycznych, a zwłaszcza aksjomatów, czyli tych twierdzeń, których się nie dowodzi, bo same są podstawą dowodzenia. Jak mówi Kartezjusz, czy śnię, czy jestem na jawie, to dwa plus trzy równa się pięć. Jeśli jednak w kwestii ustalenia prawdziwości zdania nie ufamy zmysłom, powszechnej zgodzie ani nie mamy poczucia takiej oczywistości, jak przy twierdzeniach matematycznych, to pozostają nam jeszcze autorytety. Udajemy się do nich (lub do ich prac), gdy inne kryteria zawodzą. Najpewniejsze są autorytety naukowe, paradoksalnie dlatego, że są świadome prawdopodobieństwa swoich sądów, a nie ich absolutnej pewności. Wszak nauka zmienną jest. Jak pisał Leszek Kołakowski: w naukoznawstwie rozróżnia się sądy prawdziwe od sądów aktualnie uznanych; nikt wszakże nie uważa aktualnie obowiązującego zasobu informacji za niepodważalny, a doświadczenie nauczyło wszystkich, że mnóstwo dobrze uzasadnionej wiedzy jesteśmy zmuszeni po pewnym czasie odrzucić lub przynajmniej ograniczyć co do zakresu jej ważności. Najmniej pewne są autorytety polityczne, religijne i ideologiczne, choć, paradoksalnie, najchętniej i najczęściej im zawierzamy. Bo, jak mówił Bertrand Russell, nic nie wywołuje takich sporów, jak przekonania, dla których nie sposób znaleźć dobrego kryterium prawdy. Wojen nie wywołuje się w sprawach oczywistych, tylko w tych, których prawdziwości lub fałszu chce się dowieść nie argumentami, lecz przemocą. O takiej prawdzie można powiedzieć, że ma charakter pragmatyczny: prawdziwe jest to, co jest skuteczne, lub sięgając do tradycji Heglowskiej: „Prawda zawsze zwycięża. Bo tylko to, co zwycięża, jest prawdą”. 2. Prawda jako mit Prawda jako cecha zdań nie wywołuje takich emocji jak prawda, o którą lubimy walczyć, sprzeczać się, na której budujemy ideologie, przedmioty wiary, programy polityczne. Gdy w Liście do Koryntian czytamy, że „miłość współweseli się z prawdą”, gdy Jezus w Ewangelii św. Jana mówi „poznajcie prawdę, a prawda was wyzwoli”, gdy Nietzsche obwieszcza światu, że „prawda to ruchoma armia metafor”, gdy Tagore głosi, że „wielkim prawdom towarzyszy wielka cisza” lub gdy Jarosław Kaczyński krzyczy „to my prezentujemy prawdę” (10 grudnia 2016 r.) lub „idziemy drogą, która niedługo doprowadzi nas do prawdy” (10 lutego 2017 r., zbieżność dat nieprzypadkowa), to wiadomo, że nie chodzi tu o prawdę w sensie logicznym (jako cechę zdania), ale metaforycznym. Niejasnym. Jarosław Kaczyński czasem uściśla swoje rozumienie prawdy, gdy dodaje: „idziemy do prawdy, idziemy do zwycięstwa (…). Prawda zwycięży, Polska zwycięży”. Nie jest to jednak uściślenie satysfakcjonujące. W kanonicznym tekście „Prawda i prawdomówność jako wartości kultury” Leszek Kołakowski odróżniał prawdę w sensie technologicznym od prawdy jako mitu. Idąc tym tropem, możemy mówić o kilku rodzajach takich mitów: religijnym, filozoficznym i politycznym. Pierwszy odnosi się wprost do Boga. To On jest Prawdą, czyli bytem. Prawda jest tu czymś zewnętrznym wobec języka i kryteriów jego sensowności. Nie ma tu przepaści między tym, co rzeczywiście istnieje jako stworzone, a poznawaniem tegoż. Poznanie, byt i prawda o bycie to jedno. Dodatkowo znajomość tej prawdy (czyli po prostu wiara) ma charakter moralny: wyzwala, prowadzi do zbawienia. Gdyby być dociekliwym i zapytać, kto jest dysponentem tej prawdy, jeśli bezpośredni kontakt z bóstwem jest niemożliwy, odpowiedź brzmiałaby: „To zależy od religii”. W katolicyzmie jest to niewątpliwie Kościół. Jan Paweł II w encyklice „Veritatis Splendor” pisze o konieczności powiązania naszej wolności i sumienia z prawdą, albowiem bez niej sumienie błądzi, a wolność prowadzi do cywilizacji śmierci. Jak jednak zoperacjonalizować tak rozumianą prawdę? Jan Paweł II nie ma wahań. Być posłusznym Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła. W bardziej laicki, choć równie abstrakcyjny sposób traktuje prawdę filozofia zwana idealistyczną. Prawda odnosi się do idei, a idea (lub idee) to byt sam w sobie. Parmenides twierdził, że prawda jest tym samym co byt. Podobnie myśleli o prawdzie Platon czy Hegel. Prawda istniała dla nich na zewnątrz języka, tam, gdzie to, co istnieje, istnieje naprawdę. Nieco inaczej taka prawda wygląda w polityce. Może być nią wszystko: wola przywódcy, ideologia, odpowiednio skonstruowana polityka historyczna, rzekoma wola Boga, „dobra zmiana”. Wielu polityków w dziejach uważało, że mają wgląd w jedyną prawdę i ich zadaniem jest ją urzeczywistnić. Tę fundamentalistyczną postawę dobrze zdefiniował Tomasz Węcławski: „Fundamentalizm jest takim zaangażowaniem w pewną prawdę, jakie czyni zbędnym pytanie o jakąkolwiek inną prawdę”. Wielu filozofów (Platon, Niccolò Machiavelli, Thomas Hobbes) pokazywało, że do zagwarantowania warunków niezbędnych do urzeczywistnienia takiej prawdy można (i często trzeba) posłużyć się kłamstwem. I nie tylko pojedynczym, ale i tym zorganizowanym w sieć propagandy, która „kształtuje język i myśli za ciebie” – jak pisał Victor Klemperer w epoce nazizmu. Przekonanie osób, które posiadają władzę, że są zarazem dysponentami „prawdziwej, jedynej Prawdy”, ma z reguły niebezpieczne konsekwencje dla innych. Hannah Arendt uważała, że taka prawda ma charakter despotyczny i że „każdy, kto przypisuje sobie, iż posiadł absolutną prawdę, która nie wymaga poparcia ze strony opinii, godzi w samą podstawę wszelkiej polityki i wszelkiego rządu”. Rozum ludzki jest bowiem ograniczony, a „dla ludzi żyjących w zbiorowości niezgłębione bogactwo mowy ludzkiej jest nieskończenie ważniejsze i donioślejsze niż jakakolwiek Jedna Prawda”. Polityka, w przeciwieństwie do nauki czy religii, nie jest bowiem domeną prawd, lecz opinii. Polityka to nie akademia, nie świątynia, lecz agora, gdzie „każdy mówi, co mu się wydaje prawdziwe, Prawdę pozostawiając bezpiecznie w rękach Boga” (Gotthold Ephraim Lessing). 3. Prawda, półprawda, opinia Nasze codzienne spory, rozmowy, publiczne debaty nie dotyczą ustalania prawd, jak to się dzieje na naukowych sesjach (w każdym razie bardziej tam niż gdzie indziej), lecz wymiany opinii, w którą zaangażowane są osoby żywiące przekonanie co do własnych racji. Opinia różni się od twierdzenia tym, że tylko w pewnym stopniu coś stwierdza czy odnosi się do faktów, przede wszystkim – wyraża emocje, ocenia i motywuje do działania. Gdy powiem: „aborcja jest prawem kobiet” lub „aborcja jest największym złem”, gdy wypowiem niby-twierdzenie: „ten rząd jest zdradziecki”, a nawet jeśli tylko krzyknę: „Balcerowicz musi odejść!” – to nie chodzi tu o stwierdzenie faktu, lecz wyrażenie własnej postawy i nakłonienie innych, by zajęli podobną. Aby kogoś przekonać do moich opinii, można skorzystać z szerokiego asortymentu środków, nie ograniczając się do racjonalnych argumentów czy uzasadnień empirycznych. Można sięgnąć do chwytów retorycznych, erystycznych, do sztuki perswazji, a nawet do pozajęzykowych form oddziaływania, jak eufemistycznie nazywa się przemoc. Opinia nie jest więc produktem naukowym, choć wiele sądów w nauce ma również, na pewnym etapie, charakter opinii, lecz medium życia publicznego. Dawniej kształtowała się w ramach pewnych ośrodków (greckiej agory, dworów, w środowiskach literackich), o których mówiono, że są opiniotwórcze. Dziś, w dobie internetu, kształtuje się niemal wszędzie. Z reguły jednak w grupie. Na jej treść i osądy wpływa najbliższe środowisko, poglądy klasy lub środowiska, do którego się przynależy; jak również: uprzedzenia, przesądy, zabobony, zawiść, zazdrość, lecz najczęściej – jak pisze John Stuart Mill – korzyść własna. „Stosunek Spartan do helotów, plantatorów do murzynów, książąt do poddanych, szlachty do plebejuszy, mężczyzn do kobiet był przeważnie tworem klasowych uczuć i interesów”. Opinie z rzadka jedynie mogą pretendować do miana prawdy, wszelako wolność ich wyrażania jest nie tylko fundamentalnym elementem demokratycznie urządzonego społeczeństwa, ale też warunkiem uzyskania prawdy. Nigdy bowiem nie powinniśmy zakładać własnej nieomylności, bo wszak jesteśmy omylni, ani też fałszywości jakiejkolwiek opinii, bo zawsze zawierać ona może cząstkę prawdy. Opinia bywa półprawdą, co dobrze ilustruje stara wschodnia przypowieść o trzech ślepcach, którzy wyruszyli z wioski, by dowiedzieć się, czym jest słoń. Gdy go znaleźli, jeden dotknął jego ucha i powiedział: „Jest szeroki, szorstki i podobny do dywanu”. Drugi dotknął nogi i powiedział: „Jest sztywny i solidny jak kolumna”. Trzeci dotknął trąby i oznajmił: „Słoń przypomina długą rurę zakończoną otworem”. Gdy złożyli swoje opowieści w jedną całość, uzyskali wiedzę odpowiadającą faktom. Są też opinie, których wolność niekoniecznie musi być uzasadniana nadzieją na dotarcie do prawdy. Nasze sympatie, oceny, zachęty do działania mają znaczenie wtedy, gdy nikt nie ogranicza ani ich treści, ani jej krytyki. Prawo do wolności wyrażania opinii jest fundamentalnym prawem człowieka w demokratycznych państwach, nawet wtedy, gdy opinie nie mają żadnej możliwości poddania się prawdziwościowej weryfikacji, jak to się dzieje w sztuce, w religii, w polityce, w życiu publicznym w ogóle. Czy jednak rynek opinii jest zupełnym chaosem? Myślę, że można uporządkować go przy pomocy trzech reguł. Pierwsza; nie należy traktować opinii jako faktów i wiedzy o faktach traktować jako opinii. Druga: nie należy traktować opinii ekspertów jako opinii potocznych i opinii potocznych jako eksperckich. Trzecia: należy odróżniać opinie, co do których istnieje rozległy konsens (np. „demokracja jest najlepszym sposobem zorganizowania wspólnoty politycznej”, „każdy posiada godność” lub „wszyscy ludzie są równi”), od opinii, które mają charakter przygodny, indywidualny, partyjny lub religijny. To odróżnienie nie jest łatwe, bo praktycznie wszyscy, którzy mają jakąkolwiek władzę, chcą, by ich opinie traktowano nie tylko jako powszechnie obowiązujące, ale i oczywiste. Jak prawdy matematyczne. Opinia, nawet najbardziej emocjonalna i subiektywna, w wolnej cyrkulacji na rynku idei jest jednak czymś innym niż tzw. kit, a wolność jej głoszenia zasadniczo różni się od kitu tego wciskania. 4. Wciskanie kitu „Jedną z cech uderzających naszej kultury – pisał Harry Frankfurt w książce »O wciskaniu kitu« – jest ogromna ilość wciskanego kitu”. (Wydanie polskie 2008 r.; tytuł oryginału „On b