DOKTRYNA LEGIZMU. Cesarstwo powstało w brzęku oręża i w strugach krwi jako dyktatura wręcz doskonała. Wszystkie państwa chińskie Krainy Środka i sinityczne z peryferii zostały zjednoczone drogą podbojów przez półbarbarzyńskie państwo Qin z dalekich peryferii zachodnich, przywykłe do toczenia walk z plemionami koczowniczymi. Znaczącą część jego mieszkańców stanowiły sinizujące się ludy prototureckie. Kluczową rolę w jego sukcesach odegrało przyjęcie doktryny politycznej legizmu, który można określić jako teorię despotii doskonałej i państwa zmilitaryzowanego. Nieustanne toczenie wojen i podboje miały – według teoretyków tej idei – nie tylko rozszerzać terytorium i bogacić państwo, ale także umacniać je wewnętrznie, gdyż ludzie mieli się w nim zajmować tylko rolnictwem i wojowaniem, podczas gdy kupców, filozofów i wszelkich osobników intelektualnie rozbudzonych traktowano jako szkodników społecznych. Podobnie potępiano literaturę, sztuki i zamiłowanie do piękna, jak też wszelkie cnoty moralne jako szkodliwe dla państwa. Mieszkańcy mieli nawzajem donosić na siebie, zobowiązani do tego odpowiedzialnością zbiorową, motywowani obawą surowych kar oraz nagrodami. Ludzie powinni być silni, lecz głupi, by łatwo było nimi rządzić. W reformach Qin brali udział liczni uczeni, shi, zwolennicy legizmu, ściągający tam z wielu państw chińskich. Kluczową postacią był Shang Yang (359?–338 p.n.e.). YING ZHENG. Ying Zheng, który zasłynął później jako Pierwszy Cesarz Dynastii Qin – Qin Shihuangdi – obejmował władzę w państwie zaprawionym w bojach i z potężną armią oraz nadzwyczaj nowoczesnym na owe czasy, administrowanym przez dość profesjonalną biurokrację. Młody władca swój tron musiał jednak zdobyć. Kanclerz regent Lü Buwei (zm. 235 r. p.n.e.), niegdyś wielki kupiec, a później wysoki dostojnik, opiekował się dziedzicem tronu po śmierci jego ojca. W 238 r. p.n.e. próbował nawet nie dopuścić do realnego przejęcia władzy przez młodzieńca wówczas już 22-letniego. I nie tylko on się go bał. Uczestnicy zawiązanego spisku chcieli ze swymi oddziałami wojskowymi zdobyć pałac młodocianego władcy i go zamordować. Jemu jednak udało się uciec i przy pomocy swoich stronników przejąć władzę. Dwudziestu najwyższych dostojników zamieszanych w spisek kazał stracić wraz z całymi ich rodami (co oznaczało także unicestwienie duchów ich przodków, którym nikt już nie mógł składać ofiar). Ponad cztery tysiące rodzin zamieszanych jakoś w spisek, w tym żołnierzy z rodzinami uczestniczących w zamachu, pozbawiono rang dostojeństwa i zesłano na dalekie pogranicza. Władca prowadził jednak dalsze dochodzenia, oczywiście z torturami, a wszechwładnego kanclerza, patrona spiskowców – zdymisjonował. (Niedługo potem Lü Buwei popełnił samobójstwo). Chociaż pałacowe intrygi, spiski, a nawet morderstwa władców zdarzały się w Chinach starożytnych, podobnie jak surowe zemsty na winowajcach, skala represji była tym razem zupełnie wyjątkowa i pokazywała, że młody władca był pojętnym uczniem legistów. PODBOJE QIN. UTWORZENIE CESARSTWA. Młody władca najbliższym swoim współpracownikiem i kanclerzem uczynił Li Si, pochodzącego z południowego królestwa Chu, a wykształconego w Akademii Jixia w Qi. Jako obcy w kraju Qin swoją karierę musiał opierać jedynie na gorliwej służbie władcy. On też tworzył całe zaplecze dla rozpoczynanych wojen. Pierwszą wielką kampanią był w 230 r. p.n.e. podbój sąsiedniego, chińskiego państwa Han, którego władcę wzięto do niewoli. Następnie podbijano kolejno Zhao (228 r. p.n.e.), Wei (225 r. p.n.e.), Chu (223 r. p.n.e.), Yan (222 r. p.n.e.), a ostatnim było potężne Qi (221 r. p.n.e.) na wschodzie. Oczywiście kolejne ofiary widziały, co im grozi, lecz było im trudno wystąpić jednym frontem przeciwko groźnemu zdobywcy; państwo Qin prowadziło zręczną dyplomację paraliżując takie wysiłki, korzystało przy tym z agentów wpływu skaptowanych zawczasu na dworach kolejnych ofiar. Podbój Qi zakończył się aktem zbrodniczym, który przeraził wszystkich. Zdobywca, oburzony stawianym mu wciąż oporem, kazał pochować żywcem całą pobitą armię Qi, kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Zgodnie z zasadami efektywności nie zawracano sobie głowy uprzednim mordowaniem jeńców, lecz chowano ich żywcem, a groby kopali dla nich ich koledzy. Dopiero ostatnich jeńców pochowali żołnierze Qin. Według legend ziemia tam jeszcze przez trzy dni się ruszała. Dodać jednak trzeba, że taka śmierć uznawana była w Chinach za dość humanitarną, gdyż umożliwiała dalsze reinkarnacje. Tak w ciągu jednej dekady Chiny zostały zjednoczone, a trwający kilkaset lat okres wielości suwerennych państw zakończył się definitywnie. PIERWSZY CESARZ DYNASTII QIN. STRUKTURA PAŃSTWA. Władca ogłosił się cesarzem stworzywszy dla siebie tytuł huangdi – łączył on świetlistość z boskością. Tworząc imperium mające trwać przez tysiąclecia, przybrał oficjalny tytuł Pierwszego Cesarza Dynastii Qin, jego syn miał się nazywać Drugim Cesarzem, i tak dalej, przez pokolenia. Osobowość władcy miała nie odgrywać żadnego znaczenia, gdyż zgodnie z teoriami legizmu absolutnie wszyscy mieli jedynie wypełniać swoje role społeczne. Oczywiście cesarz nadal używał też tytułu Syna Nieba. Zgodnie z wzorcami wypracowanymi już wcześniej, kraj miał być administrowany przez mianowanych urzędników, których władca mógł dowolnie degradować czy awansować. Kraj podzielono na 36 okręgów, łamiąc dawne podziały na królestwa. Okręgi dzieliły się na powiaty, te na rejony, a one z kolei na gminy i wsie. Utworzono silną administrację centralną, którą kierował sam cesarz, a pomagało mu dwu kanclerzy (aby jeden pilnował drugiego). Podlegały im ministerstwa: dworu cesarskiego, wojny, sądów i kar, finansów (zbiór podatków i danin, a także produkcja rolna oraz przemysłowa), a ponadto ministerstwo rytuałów, które zarządzało stosunkami z ludami poza granicami cesarstwa. Oddzielne urzędy zajmowały się ochroną cesarza oraz dochodzeniami. Wszystkie dwory z podbitych państw, elity oraz kupców, łącznie 120 tys. rodzin, zwieziono do stolicy, by je tam nadzorować i wzbogacić miasto. Skonfiskowano wszelką broń, którą przetopiono na gigantyczne dzwony. Dla ujednolicenia państwa cesarz wprowadził jeden system surowych praw, jeden monetarny, podobnie jak jeden miar i wag. Ujednolicił także standard pisania znaków chińskich, a nawet rozstaw kół w wozach, by zostawiały takie same koleiny, co ułatwiało podróże. Zbudowano sieć dróg strategicznych długości ponad 6 tys. km oraz system gońców poczty cesarskiej. Na północy, po odwojowaniu na Hunnach obszernych terytoriów, ustalono granicę budując słynny Wielki Mur – w części wykorzystując mury wzniesione już wcześniej – dla obrony kraju przed atakami koczowników. Budowa zaczęta w 215 r. p.n.e. trwała jedynie dwa lata, gdyż wznosili go nie tylko żołnierze, ale i niezliczeni skazańcy z całego cesarstwa (okręgi otrzymywały plany skazańców do przysłania). Dla Chińczyka Wielki Mur to rejon głodnych duchów i tysięcy bezimiennych grobów. Był to jednak zdumiewający system garnizonów powiązany systemem szybkiej informacji dymami i lustrami. SPALENIE KSIĄG. W 213 r. p.n.e. cesarz, według zaleceń Li Si, wydał edykt o spaleniu ksiąg. Poza „praktycznymi”, dotyczącymi rolnictwa, medycyny czy wróżb, posiadanie innych zostało zakazane osobom prywatnym. Odtąd księgi miały być przechowywane tylko w bibliotece cesarskiej i w bibliotekach urzędów, a wszystkie „niepotrzebne” należało zniszczyć. W ten sposób likwidowano pamięć o dawnych królestwach, jak też konkurencyjne szkoły filozoficzne. Jednak w rezultacie buntów i wojen, które wybuchły po upadku dynastii, urzędy i pałac cesarski spłonęły i ogromny dorobek starożytny został stracony. Kanoniczne księgi konfucjańskie odtwarzano za panowania następnej dynastii z pamięci i fragmentów gdzieś ukrytych tekstów. Według przekazów, cesarz miał też pochować żywcem kilkuset uczonych konfucjańskich, lecz są to zapewne późniejsze legendy, a represje mogły dotyczyć raczej mistrzów geomancji i wróżbitów za wieszczenie jego upadku. DOKTRYNA PIĘCIU CZYNNIKÓW. Cesarz prowadził wojny na północy i na południu, dokonywał też wielkich podróży inspekcyjnych. Obawiając się o swoje bezpieczeństwo, miał wokół stolicy liczne pałace zawsze gotowe na jego przyjęcie, aby trudno było przewidzieć, gdzie będzie nocować. Tajemniczość otaczająca jego osobę była częścią składową sposobu rządzenia, którą przejęli następcy. Chociaż cesarz fascynował się praktykami i eliksirami długowieczności, zbudował zawczasu dla siebie wspaniały grobowiec, którego odkopane fragmenty z terakotową armią można dziś podziwiać w Xi’anie. Przyjął też popularną w Chinach mistyczną doktrynę Pięciu Czynników, które rządzą rzekomo dynamiką wszelkich przemian. Za czynnik określający jego panowanie przyjęto wodę, a zatem związany z nią kolor czarny, liczbę 6, kierunek północny itd. Stąd w etykiecie, strojach, zastawie i kwestiach organizacyjnych dostosowywano się do tego, by wykorzystywać oddziaływanie ukrytych sił. Konieczność rytualnego dopasowywania się do harmonii kosmicznej zmieniającej się w rytm pięciu czynników była przyjmowana przez stulecia przez władców, a nawet przez zwykłych ludzi. Gdy Pierwszy Cesarz zmarł w 210 r. p.n.e., kraj pogrążył się w chaosie intryg, powstań i buntów. Nieludzki system nie mógł nawet liczyć na wsparcie swoich funkcjonariuszy. Jednak przemiany, które przeprowadził Pierwszy Cesarz, a przede wszystkim zjednoczenie kraju, okazały się w wielu aspektach trwałe. Jego panowanie stało się zaś symbolem nieludzkiej despotii. DYNASTIA HAN. RZĄDY MANDARYNÓW. Z walk i chaosu wyłoniła się nowa dynastia Han (206 r. p.n.e. – 220 n.e.) założona przez jednego z wodzów zwycięskiej armii, w poprzednim systemie będącego ledwo sołtysem wiejskim. Próby restytucji dawnych państw nie powiodły się. Jedynym ustępstwem nowej dynastii na ich rzecz było wydzielenie w strukturze cesarstwa nieco bardziej samodzielnych „królestw” podporządkowanych cesarzowi (ale rozlokowanych inaczej niż w starożytności). Odrzucono i potępiono legizm, a przyjęto ideologię konfucjanizmu, ten nowy konfucjanizm państwowy różnił się jednak znacznie od pierwotnego. Cesarstwo w swoim funkcjonowaniu i biurokratycznych strukturach zachowało także sporo zasad wypracowanych przez legistów – specjalistów od zarządzania. W tej epoce pojawiły się również pierwociny specyficznego ustroju cesarstwa – rządów uczonych, mianowanych na swe stanowiska w aparacie państwowym w wyniku formalnej procedury pisemnych egzaminów sprawdzających znajomość przez kandydata klasyków konfucjańskich (po raz pierwszy przeprowadzono je w 165 r. p.n.e.). Co prawda dominowała jeszcze arystokracja, lecz stopniowo traciła ona na znaczeniu. Ostatecznie za panowania dynastii Song Północnej (960–1127) zastąpiła ją nowa warstwa uczonych-funkcjonariuszy państwa, zwanych na Zachodzie popularnie mandarynami (patrz wyżej); wstęp do niej dawało jednak nie urodzenie, tylko indywidualne umiejętności testowane w wieloszczeblowych egzaminach. Społeczeństwo chińskie było w rezultacie dość dynamiczne. Jak pokazały analizy Herrlee G. Creela, w Chinach epoki Han więcej było kanclerzy, którzy awansowali z chłopskiej rodziny na najwyższy urząd, niż w USA prezydentów, którzy doszli do Białego Domu ze zwykłej, niezamożnej rodziny. Chiny stały się zatem pierwszym w świecie państwem zarządzanym biurokratycznie, w sposób protonowoczesny, gdzie wynaleziono rodzaj służby cywilnej (z rangami podobnymi do naszych wojskowych). System ten zapożyczyła Rosja – przez Mongołów, a później Prusy i Wielka Brytania (pierwszy egzamin publiczny na wzór chiński przeprowadzono w pruskim Berlinie w 1693 r.). Wynaleziono procedury obiegu dokumentów, formularze dla typowych spraw, sformalizowaną sprawozdawczość, emerytury itd. Dla potrzeb tej biurokracji wynaleziono właśnie w epoce Han papier. Jak nowocześnie ona działała, może świadczyć założenie w cesarstwie w 54 r. p.n.e. państwowej agencji rynku rolnego. Przez interwencyjne zakupy na rynku i sprzedaż zapasów w okresie zwyżki cen oraz przerzuty ziarna miała ona podtrzymywać opłacalność gospodarki chłopskiej i zapobiegać lokalnym klęskom. System administracyjny dynastii Han przy pewnych reformach i modyfikacjach przetrwał w Chinach aż do początków XX w. i służył przez wieki za wzór państwom ościennym. KLASYCZNA KULTURA. WSPÓLNOTA CHIŃSKA. W epoce Han uformowała się klasyczna kultura chińska i literatura. To wtedy pracowicie zrekonstruowano wiele z utraconych dzieł starożytnych i opracowano całą literaturę kanoniczną. I to wtedy wypracowano ostatecznie formę pisma, którą stosuje się do dzisiaj. W epoce Han zaczął docierać do Chin buddyzm z Indii. W rezultacie to wtedy uformowały się zręby specyficznej cywilizacji, którą można określić jako konfucjańsko-buddyjską, choć nurt taoistyczny także jest w niej bardzo znaczący. Społeczeństwa i rozmaite etnosy, zachowując pewne odmienności kulturowe, zostały zintegrowane w swoistą, pluralistyczną wspólnotę chińską obejmującą nie tylko dawnych Huaxia z państw Krainy Środka, ale i z wielu dawniejszych półbarbarzyńskich peryferii. Dlatego na tysiąclecia termin Han zaczął oznaczać chiński. Etniczni Chińczycy to Hanowie (Hanren), język chiński to mowa hańska (hanyu), a pismo chińskie to znaki hańskie (hanzi). Na przełomie starej i nowej ery cesarstwo chińskie było mniej więcej tak rozległe jak starożytny Rzym i liczyło podobnie jak on ok. 60 mln mieszkańców. Podobnie jak Rzym, Chiny też miały poważny problem z barbarzyńcami, tym trudniejszy, że nie były to ludy osiadłe, jak Germanie czy Celtowie, ale głównie koczownicy z północnego pasa stepowego. Ich ziem ani ich samych nie można było po prostu podbić i włączyć do cesarstwa, a walczyć z ich mobilną konnicą też było trudno. Jednym z rozwiązań było kaptowanie koczowników wiernych cesarzowi, by bronili granic przed najazdami pobratymców. Innym – zawieranie aliansów za cenę dostaw produktów oraz dawanie chińskich księżniczek za żony ich władcom. To wtedy też wypracowano fundamentalną zasadę „radzić sobie z barbarzyńcami za pośrednictwem (innych) barbarzyńców”. 360 LAT WOJEN I CHAOSU. Na początku I w. n.e. zarysował się pierwszy poważny kryzys polityczny, którego rezultatem była próba ogłoszenia nowej dynastii; zakończyła się ona porażką i dynastię Han odnowiono, choć państwo było już słabsze. W 220 r. n.e. cesarstwo w wyniku m.in. wielkich powstań chłopskich rozpadło się na trzy państwa. Każdy z władców uważał się za jedynego prawowitego Syna Nieba, stąd prowadziły one częste wojny ze sobą. Koncepcja, iż może być tylko jeden Syn Nieba, a inni pretendenci to muszą być szarlatani albo uzurpatorzy, miała poważne skutki: nie formowały się tam stosunki równorzędnych państw, jak w Europie. Pod koniec III w. n.e. odnowiły się podziały na Północ i Południe. Wiele z efemerycznych dynastii wykrawających dla siebie jakieś państewko miało barbarzyński rodowód. Nieustanne walki na obszarach centralnych powodowały ucieczki ludności chińskiej na spokojniejsze, półbarbarzyńskie peryferie, które w rezultacie zaczęły dynamiczniej się rozwijać i sinizować. Np. na początku IV w. książę Hunnów próbował na Północy odbudować dynastę Han (powołując się na pokrewieństwo z nią). Tak pojawiły się dynastie i państewka Zhao Wcześniejsze (304–320) i Późniejsze (329–352). Na północnym wschodzie powstała dynastia protomongolska zwana Yan Wcześniejsza (352–370), a dużą część ziem północnych, choć na niedługi czas, zdobyła prototybetańska dynastia Qin Wcześniejsza (351–394). Największy sukces odniosła dynastia Wei Północna (385–550), założona przez Tobijczyków, starych konkurentów Hunnów. Opanowała ona niemal całe Chiny północne. Jej władcy, gorliwie propagujący buddyzm, co było raczej wyjątkową praktyką, starali się sinizować swój lud. Nakazali rodom tobijskim przybierać nazwiska chińskie, propagowali małżeństwa mieszane itp. Z