BRZEMIĘ WOJEN ZAGRANICZNYCH. Inwazja Napoleona na Rosję pchnęła historię Imperium Rosyjskiego na nowe tory, nadała jej dynamikę i w ogromnym stopniu wpłynęła na rozwój tego państwa w następnych dwóch stuleciach. Gdyby ją pozbawić doświadczenia wojny 1812 r., Rosja, jaką dziś znamy, z jej wielkimi pomnikami literatury, muzyki, myśli politycznej i społecznej, z całym bagażem tragicznych doświadczeń ostatnich dwóch stuleci, nie mogłaby istnieć. Wsłuchując się uważnie we współczesne rosyjskie spory o miejsce Rosji w świecie, jej relacje z Europą, kierunki i tempo modernizacji – zawsze odnajdziemy echo intelektualnej rosyjskiej tradycji XIX w. i wielkiego sporu między tzw. zapadnikami i słowianofilami. Doświadczenie wojny ojczyźnianej było dla kilku pokoleń rosyjskich polityków, poetów, intelektualistów, urzędników, konserwatystów lub rewolucjonistów wyzwaniem, po której ze stron tego fundamentalnego w historii Rosji sporu się opowiadają. Nigdy bowiem wcześniej kontakt Rosji z Europą nie był tak intensywny i tak brzemienny w skutki, jak podczas zmagań z Grande Armée w 1812 r., a następnie zwycięskiego marszu armii Aleksandra I  przez Europę, zakończonego dwa lata później na Polach Elizejskich – zwanego przez współczesnych wojnami zagranicznymi. Największy tryumf Imperium Rosyjskiego przyniósł jednocześnie największy szok – tysiące przedstawicieli arystokracji, ziemiaństwa, inteligencji, mieszczan i chłopów, nosząc mundur rosyjskiej armii w latach 1812–13, mogło na własne oczy przekonać się o skali zapóźnienia Rosji wobec zachodniej części kontynentu. Dla większości było to nowe, zaskakujące doświadczenie, gdyż mniej więcej od połowy XVIII w. część rosyjskich elit utrzymywała, że są integralną częścią elity europejskiej. Twierdzono, że w Rosji istnieje oświecony absolutyzm, uważany za najnowocześniejszy ustrój państwowy. Utrzymywano, że sprawdzał się on tu wyjątkowo dobrze, zapewniając imperium konkurencyjną przewagę: polityczną, wojskową i ekonomiczną, nad sąsiadami. Reformy Piotra I i ekspansja terytorialna za Katarzyny II uczyniły z Rosji, po raz pierwszy w historii, ważnego uczestnika koncertu europejskich mocarstw. Rosja była w Europie modna. Podobnie zresztą jak kultura francuska w Rosji. Rosyjskie elity komunikowały się – nawet we własnym gronie – zwykle po francusku i sprawiały wrażenie, jakby w Europie nie miały żadnych powodów do kompleksów. REFORMY SPERAŃSKIEGO. Ale nagle historia przyspieszyła. Wielka Rewolucja Francuska zakwestionowała ład europejski oparty na oświeconej władzy monarchów absolutnych. Dystans dzielący Rosję od Europy zaczął się szybko zwiększać. Ekspansja Napoleona błyskawicznie przekształcała europejski krajobraz, propagowała nowe instytucje polityczne i ustrojowe, inicjowała zmiany społeczne. Na nic zdały się próby powstrzymania tego procesu podejmowane przez cara Pawła I. Mimo zwycięstw Suworowa we Włoszech rewolucyjna Francja rosła w siłę. Gdy w 1801 r. tron objął młody car Aleksander I, rosyjskie elity zaczęły rozważać podjęcie reform, które pozwoliłyby zmniejszyć zapóźnienie oraz przełamać polityczną izolację. Gdy w 1808 r. po spotkaniu z Napoleonem w Erfurcie car Aleksander I zapytał jednego ze swych najbliższych doradców, jak podoba mu się Europa, w odpowiedzi usłyszał: „Tu są lepsze prawa, a u nas ludzie”. Po powrocie cesarz powierzył doradcy zadanie opracowania reform ustroju imperium. O Michała Sperańskiego – bo o nim tu mowa – i jego plany reform rosyjska historiografia i publicystyka polityczna toczą spory już dwa stulecia. Wybuchały one za każdym razem, kiedy w Rosji dojrzewała powszechna świadomość potrzeby zmian. Sperański, dążąc do unowocześnienia ustroju Rosji, zamierzał przekształcić ją w państwo prawne, oparte na konstytucji ograniczającej samowładztwo cara. Planował także uwolnienie chłopów od pańszczyzny. Część projektowanych przez ministra reformatora zmian Aleksander I  zatwierdził w styczniu 1810 r., a ducha reform starał się przestrzegać do wybuchu wojny z  Francją w  czerwcu 1812 r. Archiwum Sperańskiego opublikowano w czasach Chruszczowa, a w okresie pierestrojki Gorbaczowa uznano za „interesujący projekt odgórnej rewolucji”. CO WYNIKA Z WYGRANEJ? Świadomość konieczności reform w Rosji istniała więc już przed agresją Napoleona na Rosję. Wojna ojczyźniana rozszerzyła spór o zapóźnienie rozwojowe Rosji i jej miejsce w Europie na całe ówczesne myślące społeczeństwo rosyjskie. Skoro bowiem Rosja odniosła zwycięstwo nad Napoleonem, skoro wyzwoliła całą Europę od jego tyranii, to czy był powód do zmian? A może zdołała oprzeć się niezwyciężonemu do tej pory cesarzowi Francuzów dlatego właśnie, że była inna? Nikołaj Karamzin, mianowany przez Aleksandra I nadwornym historiografem, twierdził, że zwycięstwo zapewniła Rosji przewaga ustrojowa. W jego oczach samodzierżawie – „to palladium Rosji” i źródło jej szczęścia – odniosło tryumf nad liberalnymi francuskimi nowinkami i  wynikającym z  nich cywilizacyjnym zdziczeniem. Aleksander Puszkin wskazywał na boską opatrzność, która otoczyła Rosję szczególną opieką. Istotnie, Aleksander I pod wpływem lektur podsuwanych mu przez księcia Aleksandra Golicyna – w tym pierwszej w jego życiu lektury Nowego Testamentu – postrzegał pochód swych wojsk przez Europę w pogoni za Napoleonem jako krucjatę przeciwko Antychrystowi. Z kolei Borys Cziczerin, rosyjski historyk tworzący w latach osiemdziesiątych XIX w., uważał, że tylko „Rosja pańszczyźniana jako jedyna na kontynencie europejskim była zdolna zwyciężyć zastępy wyzwolonej Francji prowadzone przez największego na świecie geniusza wojskowego”. Fiodor Dostojewski widział w zwycięstwie nad Napoleonem tryumf rosyjskiej wspólnotowości nad europejskim indywidualizmem. Postać Napoleona odgrywa również ważną rolę w jego rozważaniach o roli jednostek w historii ludzkości. Uważał on, że postaciom wybitnym – takim jak właśnie cesarz Francuzów – historia przyznaje więcej praw. Wyższość wspólnoty solidarnie broniącej swojej ojczyzny przed egoistycznym indywidualizmem wychwalał także Lew Tołstoj w wielkiej rosyjskiej narodowej epopei „Wojna i pokój”, która w dużym stopniu po dziś dzień odpowiada za kształt obrazu wojny ojczyźnianej, nie tylko zresztą w rosyjskiej pamięci. Tołstoj przystępując do pracy nad swoją epicką powieścią planował stworzenie traktatu moralnego w trzech częściach. Pierwszą, poświęconą zmaganiom z Napoleonem, planował jako pochwałę wojny sprawiedliwej, cykl miała zamknąć ta zbudowana wokół wydarzeń wojny krymskiej 1854–56, w której Tołstoj zamierzał potępić wojny zaborcze, a więc niesprawiedliwe. Druga część eposu miała wyjaśniać przyczyny powstania dekabrystów z 1825 r. Większość spiskowców była uczestnikami wojny ojczyźnianej. Ich wystąpienie przeciwko carowi uważa się za wydarzenie o brzemiennych dla historii Rosji skutkach. POWSTANIE DEKABRYSTÓW. Powstanie dekabrystów dobrze ilustruje głęboki wpływ doświadczenia wojny ojczyźnianej na dalszy bieg rosyjskiej historii. Uczestnicy spisku marzyli, aby wraz z carem, „wyzwolicielem Europy”, wyrwać Rosję z marazmu. Aleksander I stopniowo wycofywał się z planów reform, ale dopiero jego śmierć przekreśliła ostatecznie nadzieje spiskowców. Jednym z nich był płk Michał Fiodorowicz Orłow, bohater wojny ojczyźnianej, który 30 kwietnia 1814 r. wraz z sekretarzem stanu hrabią Karlem Wasiljewiczem Nesselrode przyjmował kapitulację Paryża. Bohaterską kartę podczas wojny ojczyźnianej zapisał także książę Siergiej Grigoriewicz Wołkoński, którego portret – za poparcie dekabrystów – zdjęto z pamiątkowej galerii bohaterów wojny ojczyźnianej urządzonej w Pałacu Zimowym w Petersburgu. Motywacje dekabrystów wyjaśniał, w pisanym w więzieniu liście do cara Mikołaja I, inny dekabrysta, uczestnik kampanii napoleońskich Aleksandr Biestużew. Tłumaczył w nim, że źródłem wymierzonych w  samodzierżawie spisków był właśnie paruletni pobyt ich uczestników w obcych krajach, który zasiał w umysłach żołnierzy potrzebę ograniczenia władzy carów. Budził się u nich sprzeciw wobec porządków w ojczyźnie; czyż żołnierze ci wyzwolili Europę, aby po powrocie do domu znowu dać się zakuć w kajdany? – pytał Bestużew. ZAPADNICY I SŁOWIANOFILE. Dekabryści ponieśli klęskę, ale rozczarowanie rosyjską rzeczywistością, które pchało ich do działania, stale się pogłębiało. W 1836 r. padł „wystrzał wśród ciemnej nocy” – jak to określił Aleksander Hercen, sam uważający się niekiedy za kontynuatora tradycji dekabrystów. Oddał go oficer huzarów okresu wojny ojczyźnianej, przyjaciel Puszkina i sympatyk dekabrystów – Piotr Czaadajew, ogłaszając swój pierwszy „List filozoficzny” (datowany na 1 grudnia 1829 r.). Myśląc o Rosji pisał: „Myśmy nigdy nie szli ramię w ramię z innymi narodami. Nie należymy do żadnej z wielkich wspólnot rodu ludzkiego: nie należymy ani do Zachodu, ani do Wschodu i nie posiadamy tradycji ani jednego, ani drugiego. (…) Doświadczenie historyczne nie istnieje dla nas. (…) Samotni w świecie, nic nie daliśmy światu, niczego nie nauczyliśmy go, nie wnieśliśmy żadnej idei do masy idei ludzkich, niczym nie przyczyniliśmy się do postępu ludzkiego rozumu, a to, co dał nam ten postęp, wypaczyliśmy”. Korzenie tej gorzkiej i podszytej rozczarowaniem diagnozy sięgały doświadczenia zderzenia rosyjskiej cywilizacji z europejską w latach 1812–14. Wojna ojczyźniana stała się więc poniekąd katalizatorem wielkiego sporu o Rosję, który zaowocował m.in. słynnym podziałem jego uczestników na okcydencjalistów (zapadników) i słowianofilów. Pierwsi dążyli do unowocześnienia Rosji, aby znowu mogła bez kompleksów uczestniczyć w życiu Europy. Drudzy starali się bronić jej odrębności, o którą złamała się potęga Napoleona. Ich spór w pewnym sensie trwa do dziś. PEDAGOGIKA CHWAŁY ORĘŻA. Rocznicę Borodino obchodził zarówno Dom Romanowów, jak i bolszewicy. Oczywiście różniły ich motywacje; tam gdzie rodzina imperatorów podkreślała dynastyczną wspólnotę ze „zbawcą Europy” Aleksandrem I, legitymizującą władzę Romanowów, tam bolszewicy kładli nacisk na udział mas chłopskich w wojnie, w których chcieli widzieć czynnik decydujący o zwycięstwie i odparciu obcej interwencji. Tę zaskakującą, na pierwszy rzut oka, ciągłość tradycji łatwo dostrzeżemy w krajobrazie współczesnej Rosji. Jest ona usiana różnego rodzaju monumentami od małych pomników upamiętniających większe lub mniejsze potyczki imperatora Aleksandra I i jego generałów: Michała Kutuzowa, Michała Barclaya de Tolly czy Piotra Bagrationa, patronującego dzisiaj najlepszemu rosyjskiemu koniakowi, poprzez nazwy ulic, łuki triumfalne po różnej wielkości cerkwie. Już w 1816 r. wspominany Fiodor Glinka w czasopiśmie „Syn Otieczestwa”, ukazującym się od 1812 r., opublikował tekst programowy pt. „Rozważania o konieczności posiadania historii wojny ojczyźnianej 1812”, w  którym postulował ugruntowanie odniesionego zwycięstwa poprzez wdrożenie polityki pamięci o  bohaterach wojny, jej przebiegu i konsekwencjach, aby mogło ono służyć na pokolenia kształtowaniu rosyjskich charakterów. INTERPRETACJE CARSKIE. W rzeczywistości jednak inicjatorem polityki pamięci o  tym największym w historii Rosji zwycięstwie był sam Aleksander I. To z jego inicjatywy jeszcze w 1812  r. podjęte zostały pierwsze działania na rzecz upamiętnienia chwały rosyjskiego oręża i oddania hołdu poległym obrońcom ojczyzny. W 1814 r. powstał w gruzach spalonej Moskwy pierwszy, prowizoryczny, drewniany łuk triumfalny. 25 grudnia 1812 r. imperator podpisał manifest zapowiadający budowę świątyni wotum za ocalenie ojczyzny. Prace rozpoczęto w 1817 r. na Wróblowych Górach. W Chramie Chrystusa Zbawiciela miał się znaleźć panteon bohaterów wojny ojczyźnianej. Świątynię wznosił znakomity architekt Aleksander Wittenberg. Powołano komisję odpowiedzialną za budowę, ale jej członkowie zdefraudowali przeznaczone na ten cel środki. Mikołaj I  w 1827 r. komisję rozpędził, a Wittenberga po ośmiu latach procesu zesłał na Sybir. Świątynia wotum powstała w latach 1838–59, ostatecznie na placu Kropotkina, nieopodal Kremla, według nowego projektu Konstantego Thona. Bolszewicy wysadzili ją w powietrze w 1931 r. Świątynię odbudowano z poparciem pierwszego po obaleniu komunizmu prezydenta Rosji Borysa Jelcyna w ostatniej dekadzie XX w. INTERPRETACJE LENINA. Obchody setnej rocznicy wojny ojczyźnianej w 1912 r. bez wątpienia zwiększyły zainteresowanie jej historią u  Lenina i  jego współtowarzyszy. Wprawdzie patronowały im władze carskie, ale w związku z rocznicą ukazywało się bardzo wiele edycji źródłowych, publikacji historycznych i publicystycznych, w których wskazywano na obronny charakter zmagań z Napoleonem, „demokratyczny”, czyli powszechny charakter wojny, w której udział brały nie tylko arystokratyczne elity. Władze miały w propagowaniu takiej interpretacji bardzo konkretny interes polityczny; Mikołaj II, odwołując się do spuścizny Aleksandra I, próbował wzmocnić swój autorytet ojca narodu boleśnie nadszarpnięty na początku XX w. klęską w wojnie z Japonią oraz rewolucją 1905 r. Dla bolszewików teza o powszechnym charakterze wojny była ideologicznie wygodna. Mogli dzięki temu twierdzić, iż Rosję uratował nie car, ale rosyjski lud. W różnych rozważaniach politycznych Lenina często natrafiamy na wzmianki o zmaganiach z Napoleonem. W 1918 r. przekonując swoich współtowarzyszy do zawarcia pokoju z Niemcami, Lenin tłumaczył im, że chodzi o „pokój tylżycki” – a więc o manewr o taktycznym znaczeniu, obliczony na zyskanie na czasie. Pokój brzeski miał bolszewikom zapewnić pieredyszkę; w ten sposób Lenin wchodził w  historyczną rolę Aleksandra I – tak jak ją rekonstruow