OD KONGRESU WIEDEŃSKIEGO DO POWSTANIA LISTOPADOWEGO. W połowie września 1831 r. część wojsk polskich przeszła na terytorium Austrii; 5 października większość armii wraz z władzami państwowymi przekroczyła granicę pruską. Tak kończyło się powstanie listopadowe – ostatni, dramatyczny etap polsko-rosyjskiego związku, który zapoczątkowały w 1815 r. postanowienia kongresu wiedeńskiego. Car Aleksander I przeforsował na kongresie decyzję o utworzeniu Królestwa Polskiego. Państwo to miało być „nieodwołalnie” połączone z Rosją przez swą konstytucję i „na wieczne czasy” podlegać władcom rosyjskim. Aleksander, snując swoje plany polityczne, widział w nich istotne miejsce dla Królestwa, co miało świadczyć o liberalizmie cara, korzystnie wpływać na opinię publiczną Zachodu, a być może – stać się również polem doświadczalnym, które służyłoby testowaniu reformatorskich rozwiązań dla całego imperium. Polskie elity przyjęły powołanie do życia nowego państwa z mniej niż umiarkowanym optymizmem. Królestwo było Polską niesuwerenną i bardzo okrojoną terytorialnie, ale mimo wszystko odrębną państwowo, z własnym sejmem, rządem, armią i polskim jako językiem oficjalnym. Po klęsce 1812 r. (wyprawy Napoleona na Moskwę, nazwanej też drugą wojną polską – patrz poprzedni „Pomocnik Historyczny” pt. „1812. O roku ów”) trudno było oczekiwać więcej. Imperialny establishment – poza nielicznymi wyjątkami – uznał polską politykę cara za błąd, monarcha zaś oczekiwał wdzięczności Polaków. Pierwszych piętnaście lat dziejów Królestwa pod berłem Romanowów dobitnie świadczyło o odmienności polskiej i rosyjskiej kultury politycznej. Aleksander (a później jego następca Mikołaj I) jako król polski miał być władcą konstytucyjnym, jako car rosyjski – samowładnym. Rosyjska elita władzy kultywowała ideały absolutyzmu, na gruncie polskim żywotne były tradycje szlacheckiego republikanizmu. Z polskiego punktu widzenia Rosjanie mieli skłonności despotyczne, z rosyjskiego – Polacy gustowali w anarchii. Napięcia i konflikty były w tym stanie rzeczy nieuniknione. Ostatecznie doszło do zbrojnej konfrontacji: warszawska rewolta, którą wywołała grupa wojskowych i cywilnych konspiratorów, przekształciła się w powstanie narodowe; sejm zdetronizował Mikołaja I. Wojna polsko-rosyjska, trwająca ponad pół roku, zakończyła się zwycięstwem cesarstwa – rezultat niezbyt zaskakujący, zważywszy, że zwycięskie mocarstwo miało prawie czternastokrotną przewagę ludnościową. AUTONOMICZNA PROWINCJA IMPERIUM. Najmłodszy brat zmarłego bezpotomnie Aleksandra, Mikołaj, wstąpiwszy na tron rosyjski w 1825 r., trzymał się, formalnie rzecz biorąc, ustaleń, jakie w sprawie polskiej podjął kongres wiedeński (w 1829 r. car koronował się nawet na króla polskiego). W istocie uważał jednak, że jego poprzednik mylił się, przyznając Polakom byt państwowy. Wybuch powstania listopadowego w 1831 r. stał się dla Mikołaja okazją, aby w zasadniczy sposób zmienić status Królestwa. Car zawiesił konstytucję, zniósł sejm i rozwiązał polską armię. Konstytucję miał zastąpić wydany w 1832 r. Statut Organiczny, który przekształcał Królestwo w część składową cesarstwa. W stosunku do Królestwa z okresu przedpowstaniowego błędem jest mówienie o autonomii – było to odrębne, choć niesuwerenne państwo. Z autonomią zaczynamy mieć do czynienia po powstaniu: państwo stało się teraz prowincją imperium. Statut Organiczny przewidywał, że jako część cesarstwa Królestwo zachowa odrębność ustrojową i własny rząd, lecz w praktyce te autonomiczne uprawnienia były stopniowo ograniczane. O Mikołaju I można powiedzieć, że miał osobowość autorytarną. Znakomicie pasował do roli, którą przyszło mu wypełniać, od kiedy został samowładcą Wszechrosji. Jego upodobanie do kontrolowania i dyscyplinowania rozwinęło się pod wpływem doświadczeń z samego początku panowania. Ruch dekabrystowski był powstałą w pierwszej połowie lat dwudziestych konspiracją, której członkowie – przeważnie oficerowie elitarnych oddziałów gwardii – planowali ustanowienie w Rosji monarchii konstytucyjnej (czy nawet republiki) i przeprowadzenie reform agrarnych. Rewolta, którą próbowali wywołać w grudniu (stąd nazwa ruchu) 1825 r., gdy Mikołaj wstępował na tron, została bez trudu zduszona w zarodku, ale wydarzenia te wywarły silne wrażenie na nowym władcy. Car umocnił się w przekonaniu, że dobro rosyjskiej monarchii wymaga, aby skrupulatnie nadzorować wszystkich poddanych. Nie było to zadanie łatwe w ogromnym zacofanym imperium, ale w miarę możności rozbudowywano państwową biurokrację, policję polityczną i cenzurę. To, co zrobiono, pozwoliło w każdym razie stworzyć skutecznie funkcjonujący system politycznego obezwładnienia społeczeństwa. Po rozgromieniu dekabrystów w Rosji zamarła, prawie zupełnie, wszelka działalność opozycyjna. Markiz de Custine, francuski konserwatysta, odwiedziwszy państwo Mikołaja w 1839 r., opisał je w swych słynnych „Listach z Rosji” jako przykład nieludzkiego despotyzmu. Jego relacja to karykatura, czerpiąca jednak obficie z rzeczywistości. STAN WOJENNY I REPRESJE PO POWSTANIU LISTOPADOWYM. Dla cara i imperialnego establishmentu Polacy byli szczególnym rodzajem poddanych, budzącym niechęć i niepokój. Powstanie listopadowe świadczyło o rozbudzeniu polskich aspiracji narodowych. Uchwały sejmu powstańczego, który nie należał wcale do instytucji radykalnych, nawiązywały do tradycji Rzeczpospolitej, nie zaś państwa utworzonego w 1815 r. przez Aleksandra I. Represje wprowadzone w Królestwie po upadku powstania miały zatem wybić Polakom z głów pragnienia niebezpieczne z rosyjskiego punktu widzenia. Mikołaj ogłosił pod koniec 1831 r. częściową amnestię dla powstańców – nie dotyczyła ona członków władz powstania i osób wyróżniających się szczególną aktywnością podczas „rewolucji”. Ludzi, którzy zdołali się już wydostać za granicę, sądzono zaocznie, przy czym wydano wiele wyroków śmierci, zamienionych później na banicję. Ci spośród nieobjętych amnestią, którzy zostali schwytani (było ich kilkuset), trafili do więzienia lub na ciężkie roboty. Masowo konfiskowano majątki uczestników powstania. Królestwo obłożono wysoką kontrybucją, spadły też na nie koszty utrzymania stacjonujących tu wojsk rosyjskich. Władze zaczęły wznosić twierdze mające wzmocnić obronę zachodniej granicy cesarstwa, ale i przeciwdziałać buntowniczym poczynaniom ludności polskiej, którą obciążono kosztami budowy tych fortec. Za szczególnie niebezpieczne ogniska nastrojów opozycyjnych uznano istniejące dotąd w Królestwie instytucje edukacyjno-naukowe: w Warszawie zamknięto w związku z tym uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W rosyjskiej polityce wobec Królestwa łączyły się ze sobą dwie tendencje: dążenie do pełnej unifikacji z cesarstwem przy jednoczesnym podtrzymywaniu specjalnego statusu terytorium, które uznawano za politycznie zagrożone. Tendencja unifikacyjna oznaczała zacieranie odrębności ustrojowej: zmniejszano liczbę warszawskich urzędów centralnych, a ich kompetencje przejmowała administracja cesarstwa. Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych władze imperium przejęły kontrolę nad szkolnictwem oraz sądownictwem; administrację terenową upodobniono do rosyjskiej, zastępując województwa guberniami; wprowadzono rosyjski system monetarny, następnie zaś rosyjskie miary i wagi. Jednocześnie jednak widziano w Królestwie obszar wymagający szczególnego nadzoru: od 1833 r. obowiązywał tu stan wojenny. REŻIM BEZ RUSYFIKACJI. Po upadku powstania prawie cała jego elita znalazła się na emigracji – kraj opuścili ludzie zdolni i energiczni, o wyrobionych poglądach i patriotycznej motywacji. Poddane mikołajowskim rygorom królestwo pogrążyło się w politycznej martwocie, a próby jej przełamania miały bardzo skromny zasięg. Środowiska, które wcześniej wykazywały jakąś aktywność, były teraz w przytłaczającej większości zastraszone i stroniły od kontaktów z „nieprawomyślnością”. System nadzoru i dyscyplinowania działał sprawnie: feldmarszałek Iwan Paskiewicz, książę warszawski zarządzający królestwem jako carski namiestnik, stał się w polskiej tradycji uosobieniem złowrogiej siły rządów zaborczych. Nad Warszawą górowała cytadela – zbudowana w pierwszej połowie lat trzydziestych twierdza, a zarazem więzienie śledcze. Jej działa skierowano na miasto. Reżim paskiewiczowski bezwzględnie tępił najmniejsze przejawy politycznej opozycji, ale nie były to jeszcze czasy rządowego nacjonalizmu. Car żądał bezwarunkowej lojalności, nie zamierzał jednak zmieniać Polaków w Rosjan. Wśród mieszkańców Królestwa znajomość języka rosyjskiego była rzadkością; Paskiewicz w kontaktach z polskim otoczeniem używał na ogół francuskiego. W administracji najwyższe stanowiska piastowali przeważnie Rosjanie, lecz to Polacy stanowili większość urzędników, włącznie z funkcjonariuszami policji. POSTAWY POLAKÓW: EKSCENTRYCZNY LOJALISTA HENRYK RZEWUSKI. Polscy poddani Mikołaja dostosowywali się do warunków narzuconych przez zaborcę. Dominowała wymuszona lojalność, rzadkością byli przekonani zwolennicy związku z Rosją. Wyróżnił się tu utalentowany i ekscentryczny pisarz Henryk Rzewuski. Ten potomek magnackiej rodziny po kilku latach spędzonych w Petersburgu przybył na stałe do Warszawy w 1850 r. i został urzędnikiem na dworze Paskiewicza oraz wydawcą gazety. Był już wtedy znany jako autor opublikowanych w 1841 r. „Mieszanin obyczajowych”, tekstu, który wywołał niemały skandal. Rzewuski złośliwie portretował w nim polskie środowiska „postszlacheckie” i przepowiadał rychłą śmierć narodu. Polacy, pisał, powinni przyjąć do wiadomości, że „z wyroków boskich” stali się „częścią potężnego stowarzyszenia Rosjan”. Tezę tę rozwijał w publikacjach z 1851 r.: przekonywał wtedy, że Polska umiera wraz z Zachodem, który zatruł się śmiertelnie, tworząc nowoczesną cywilizację. Nowoczesność była dla Rzewuskiego przejawem duchowego rozkładu – pisarz jedyną nadzieję widział w Rosji niezepsutej przez modernizację. Polacy, powtarzał, rozpłyną się wśród słowiańskiej ludności imperium, zachowując tylko pewne rysy swej dawnej tożsamości. Rzewuski pozostał w polskiej tradycji jako zdrajca sprawy narodowej, nie cieszył się też sympatią współczesnych, w tym także rodzimych lojalistów oraz, co warto zaznaczyć, zarządzających królestwem Rosjan (w systemie mikołajowskim władza podejrzliwie traktowała wszelką, nawet najbardziej prawomyślną aktywność ideową, która nie miała ściśle urzędowego charakteru). Ludzie dostosowujący się do realiów epoki paskiewiczowskiej starali się ignorować autora „Mieszanin”, widząc w nim kogoś, kto posunął się za daleko. Jednocześnie nie dostrzegali i nie chcieli dostrzegać tych nielicznych, którzy próbowali występować przeciwko reżimowi. POSTAWY POLAKÓW: KONSPIRATORZY Z EMIGRACJI. Wątłe próby oporu z lat trzydziestych i czterdziestych miały za podstawę dwa czynniki: konspiracyjne inicjatywy emigrantów oraz wyzwoleńcze dążenia niektórych środowisk w kraju. Emigracja marzyła o nowym powstaniu. Próbował je wywołać już w 1833 r. płk Józef Zaliwski, przedostawszy się wraz z garstką towarzyszy na teren królestwa. Władze bez trudu poradziły sobie z tą wyprawą, podobnie jak z późniejszymi przedsięwzięciami emigracji. Działacze, którzy przybywali do Królestwa – z Zachodu, Galicji, Poznańskiego – aby tworzyć konspirację, natrafiali na bardzo poważne przeszkody. Niewielkie, kilku-, kilkunastu-, czasem kilkudziesięcioosobowe organizacje były najczęściej szybko wykrywane przez policję, a ich członkowie trafiali do cytadeli. W 1835 r. wysłannicy emigracji utworzyli w Krakowie, gdzie warunki do nielegalnej działalności były lepsze niż w Królestwie, Stowarzyszenie Ludu Polskiego i starali się nadać mu zasięg ogólnokrajowy. Szymon Konarski, niezwykle uzdolniony konspirator, zdołał rozbudować tajne struktury na Ukrainie i Litwie – gdy w 1838 r. policja rozbiła ten spisek, śledztwo objęło ponad 200 osób. W Warszawie nie udało się jednak stowarzyszeniu wyjść poza obręb nielicznej grupki aktywistów. POSTAWY POLAKÓW: KONSPIRATORZY Z KRÓLESTWA. Konspiratorzy z Królestwa to w przeważającej większości ludzie wykształceni i młodzi: inteligencja – urzędnicy, nauczyciele, adwokaci, lekarze – i uczniowie. Do tajnej działalności usiłowano wciągać rzemieślników i chłopów, ale szło to bardzo opornie. Ciekawym wyjątkiem stała się pod tym względem organizacja, którą policja zlikwidowała po kilkunastomiesięcznej działalno