Zapowiedzią powstania zbrojnego był ruch narodowy manifestujący na ulicach Warszawy – najpierw w czerwcu 1860 r. z okazji pogrzebu Katarzyny Sowińskiej, ewangeliczki, działaczki społecznej, wdowy po generale Józefie Sowińskim, bohaterze powstania listopadowego. Potem z okazji 30 rocznicy wybuchu tego powstania, gdy śpiewano pieśni religijne i patriotyczne od „Boże, coś Polskę” po „Warszawiankę”.
W lutym 1861 r. wojsko strzelało w Warszawie do studenckiej wolnościowej manifestacji. Pogrzeb pięciu ofiar stał się kolejną demonstracją dążeń niepodległościowych Polaków różnych wyznań i stanów społecznych. Odprawiano dziesiątki mszy za ojczyznę. Uczestnicy ubierali się w stroje narodowe w czarnych barwach. W tym tużprzedpowstaniowym okresie szczególnie aktywne patriotycznie było niższe duchowieństwo. Msze, manifestacje patriotyczne i procesje przeniosły się do większych miast na Litwie i Białorusi, a nawet na wieś. Władze ogłosiły stan wojenny.
Kiedy w październiku 1861 r. wojsko naruszyło mir świątynny, wkraczając do katedry warszawskiej i kościoła bernardynów, bijąc i aresztując wiernych, na znak protestu zamknięte zostały wszystkie kościoły w Warszawie. Ruch narodowy zszedł z ulic do konspiracyjnego podziemia.