Poczet dowódców i bitew powstańczych Wszystkich dowódców oddziałów było ok. 800, zaś samodzielnie dowodzących przynajmniej w jednej bitwie minimum stuosobowym oddziałem – 237. Nie sposób przedstawić tu wszystkich. Prezentujemy zatem subiektywny wybór najistotniejszych dowódców (także w kontekście powstańczej legendy i popowstaniowej tradycji) i bitew (wówczas gdy znaczenie bitew jest niepodważalne, zaś komendanci nie zaliczali się do elity dowódczej).   Użyte kolory: Miejsca bitew (ważnych dla przebiegu powstania lub wybranych, znaczących dla danego dowódcy partyzanckiego); Nazwiska dowódców oddziałów powstańczych; Liczebność polskich i rosyjskich sił w bitwie. Uwaga! Kolumna wojska rosyjskiego oznacza zwartą grupę żołnierzy; nazwa nie przesądza o liczebności (mogła to być kompania, pułk, batalion itp.). Największe zwycięstwa nocy styczniowej (22/23 I 1863) Jedlnia (sandomierskie). Atut zaskoczenia umożliwił powstańcom Narcyza Figiettego zwycięstwo nad rotą saperów wygnanych z miasteczka. 170 – 200. Kodeń (podlaskie). Ochotnicy Pawła Nęckiego i Władysława Miketty przeprowadzili udany napad na park artyleryjski i komendę inwalidów – weteranów armii carskiej. 250 – 400. Największe zgrupowania oraz najlepsi dowódcy I fazy zmagań o inicjatywę strategiczną (do końca III 1863) Roman Rogiński – komisarz RN dla woj. podlaskiego, dowódca oddziału w Podlaskiem i Grodzieńskiem. Białka (podlaskie, 31 I). Starcie polegało na zaskakującym nocnym uderzeniu świeżo przeszkolonych woluntariuszy na wojskowy obóz, zakończonym uporządkowanym odwrotem. 1 tys. – 1,5 tys. Węgrów (podlaskie, 3 II). Zgrupowanie Jana Matlińskiego ps. Sokół i Władysława Jabłonowskiego ps. Genueńczyk po heroicznej obronie miasta, wobec ryzyka nieprzyjacielskiej odsieczy wycofało się pod osłoną kosynierów z Siedlec. 3,5 tys. – 1 tys. Siemiatycze (Grodzieńskie, 7 II). Zgrupowanie oddziałów z kilku województw (Roman Rogiński, Władysław Cichorski ps. Zameczek) pod nominalnym zwierzchnictwem Walerego Lewandowskiego, po chaotycznej walce zostało przez rosyjską kolumnę wyparte z miasta i się podzieliło. 4,3/3,5 tys. zaangażowanych w walkę – 2,5 tys. Miechów (krakowskie, 17 II). Zgrupowanie Apolinarego Kurowskiego dążące do trwałego opanowania tzw. trójkąta granicznego (zbieg granic trzech zaborów w Małopolsce) uderzyło na miasto; wzmocnienie nieprzyjacielskiego garnizonu i błędy w dowodzeniu skutkowały paniką wśród atakujących i ich klęską. 1,5 tys. – 1,9 tys. Marian Langiewicz – naczelnik wojskowy woj. sandomierskiego i krakowskiego, dyktator powstania. Małogoszcz (24 II). Jedna z największych i najkrwawszych batalii insurekcyjnych zakończyła się przy czynnej obronie przed trzema kolumnami przeciwnika uporządkowanym odwrotem korpusu polskiego. 2,6 tys. – ponad 2 tys. Ludwik Narbutt – naczelnik wojskowy pow. lidzkiego na Wileńszczyźnie. Rudniki (9 III). Starcie na przedmieściach Wilna dzięki odsieczy wydzielonego pododdziału partyzanckiego spowodowało wycofanie się kilkakrotnie silniejszego przeciwnika. Ok. 150 – ok. 750. Zygmunt Padewski – przed powstaniem na czele Wydziału Wojny RN naczelnik mazowieckich sił zbrojnych, działający w Płockiem. Radzanów (21 III). Walki odwrotowe partyzantów z zespołem pościgowym, wskutek spadku morale, mimo prób kontrataku doprowadziły do rozpuszczenia oddziału. 1 tys. – ok. 500. Najlepsi dowódcy powstańczy fazy II, demonstracji zbrojnej w oczekiwaniu na interwencję mocarstw (IV–IX 1863) Leon Young de Blankeiheim – Alzatczyk, sierżant armii francuskiej, dowódca oddziału na Kujawach. Nowa Wieś (mazowieckie, 26 IV). Oddział powstańczy m.in. dzięki szturmowi kosynierów i manewrowi okrążającemu zmusił carskich żołnierzy do przekroczenia pruskiego kordonu granicznego. 1 tys. – 700. Edmund Taczanowski – naczelnik wojskowy woj. kaliskiego i mazowieckiego, dowódca największej jednostki kawaleryjskiej. Pyzdry (kaliskie, 29 IV). Bój, który powstańcy zaczęli na umocnionej pozycji obronnej, ewoluował w skuteczny manewr zaczepny. 1,2/1,5 tys. – 1,5/1,8 tys. z działami. Antoni Jeziorański – naczelnik wojskowy pow. rawskiego i woj. lubelskiego. Kobylanka (lubelskie, 1, 5 V). Dwa starcia w osłonie umocnionego obozu uwieńczyło odparcie przez obrońców nieprzyjacielskiej piechoty. 700 – 800, następnie ponad 2 tys. Dionizy Czachowski – naczelnik wojskowy woj. sandomierskiego, dowódca oddziałów w Sandomierskiem i Krakowskiem. Boria-Jeziorko (sandomierskie, 4–5 V). Leśny bój otworzyła faza defensywna połączona z odparciem wroga, przejście do kontrnatarcia na piechurów rozwinęło się w pościg za uciekinierami. Ok. 850 – ok. 650. Ignacy Mystkowski – naczelnik wojskowy pow. pułtuskiego, ostrołęckiego i ostrowskiego w Płockiem. Stok (płockie, 5 V). Bitwa stanowi przykład perfekcyjnie przeprowadzonej przez insurgentów zasadzki na zmierzającą leśnym duktem mieszaną formację pieszo-konną. Ponad 800 – ok. 280. Ludwik Zwierzdowski ps. Topór – naczelnik wojskowy woj. mohylewskiego i sandomierskiego, dowódca dywizji krakowskiej I korpusu. Hory-Horki (mohylewskie, 6 V). Zaskakujące uderzenie na położone na dalekich kresach miasteczko zaowocowało pokonaniem garnizonu inwalidów, zdobyciem koni, broni i funduszy. 50 – 200. Zygmunt Sierakowski ps. Dołęga – naczelnik wojskowy woj. kowieńskiego. Birże (7–9 V). Po pierwszym dniu, z udziałem awangardy i głównych sił środkowej kolumny marszowej korpusu polskiego, efekty skutecznego natarcia zniwelowały nazajutrz elitarne formacje nieprzyjaciela, a obok zmęczenia i pogody powodem załamania była utrata doświadczonych oficerów, m.in. ciężko rannego Dołęgi. Ostatni dzień to starcie z udziałem niedobitków i południowej kolumny ks. Mackiewicza, zmuszonych do ucieczki. 1,5/2,5 tys. – 1,8 tys. Romuald Traugutt – naczelnik wojskowy pow. kobryńskiego na Białorusi. Horki (grodzieńskie, 11–25 V). Przyszłemu dyktatorowi powiodły się zasadzka, a następnie obrona obozu, lecz ostatecznie przy znacznej przewadze napastników przełamanie pozycyjnego oporu wiązało się z rozproszeniem podkomendnych. 200 – 350/400/1 tys. Edmund Różycki – naczelnik wojskowy woj. wołyńskiego i ziem ruskich. Salicha Mała (wołyńskie, 26 V). To najbłyskotliwsze, przypominające chlubną przeszłość zwycięstwo jazdy powstańczej – szarżą spędziła kozaków, stratowała tyralierę i wyrąbała sobie przejście przez czworobok piechoty. 260 – 720. Józef Konstanty Ramotowski ps. Wawer – dowódca oddziałów w woj. augustowskim i płockim. Gruszki (augustowskie, 28 VI). Po zatrzymaniu na dogodnej pozycji wśród lasów natarcia rosyjskiej kolumny powstańcy zmusili ją do obrony. 600 – 400. Zygmunt Chmieleński – naczelnik wojskowy woj. krakowskiego, dowódca oddziałów w Krakowskiem i Sandomierskiem. Janów (krakowskie, 6 VII). Legendarny dowódca zapisał na swoim koncie rozbicie za pomocą niespodziewanego ataku roty (dwóch?) rosyjskiej piechoty. Ok. 200 – 200/400? Ludwik Żychliński – naczelnik wojskowy pow. warszawskiego i rawskiego. Ossa (sandomierskie, 10 VII). Wywabienie rosyjskiej kolumny z lasu na otwartą przestrzeń wystawiło ją na szturm kosynierów i umożliwiło przeprowadzenie konnego pościgu. 1350 – 490. Józef Jankowski ps. Szydłowski – naczelnik wojskowy pow. stanisławowskiego na Mazowszu/Podlasiu. Sławatycze (podlaskie, 11 VII). Zgrupowanie oddziałów powstańczych podjęło wyzwanie – oddział Jankowskiego wystawił się na uderzenie wroga, a jednoczesny manewr na skrzydło i tyły umożliwił utrzymanie placu boju. 1,2 tys. – ok. 1,4 tys., 2 działa. Michał Heydenreich ps. Kruk – naczelnik wojskowy woj. lubelskiego i podlaskiego. Żyrzyn (lubelskie, 8 VIII). Największy sukces militarny w skali powstania oznaczał przygotowanie leśnej zasadzki, uwieńczone zdobyciem kasy wojskowej. Ok. 2,6 tys. – 500, 2 działa. Marcin Borelowski ps. Lelewel – naczelnik wojskowy woj. podlaskiego i lubelskiego. Panasówka (lubelskie, 3 IX). Powstańcy narzucili swą koncepcję boju, po przyjęciu przeciwnika na linii lasu spędzając go z zajmowanych pozycji. 1,2 tys. – ok. 4 tys. Najlepsi dowódcy w fazie końcowej, nieudanych prób powrotu do koordynacji działań partyzanckich (X 1863–IV 1864) Karol Krysiński – naczelnik wojskowy pow. bialskiego i radzyńskiego, dowódca w woj. podlaskim i lubelskim. Malinówka (lubelskie, 21 XI). Batalia obronno-zaczepna zgrupowania powstańczego z dwiema połączonymi kolumnami carskimi, przy nadejściu trzeciej wymagała wyjścia z okrążenia na wzgórze, co umożliwiło osłaniane odejście w lasy i podział. 1,5 tys. – 870/1,2/3 tys. Walery Wróblewski – dowódca oddziałów i naczelnik sił zbrojnych w Grodzieńskiem, Podlaskiem i Lubelskiem. Garbów (lubelskie, 25 XI). Po połączeniu z kawalerią Krysińskiego jeźdźcy litewscy mierzyli się z nieprzyjacielskim zespołem, osłaniając Podlasian za pomocą niekonwencjonalnego rozwiązania, spieszonych na nierównym terenie jeźdźców. 200/300 – ok. 450. Józef Hauke ps. Bosak – naczelnik wojskowy woj. krakowskiego i sandomierskiego, dowódca II korpusu Polskiej Siły Zbrojnej. Opatów (sandomierskie, 25 XI). Trójstronne uderzenie powstańców na newralgiczne punkty carskiego garnizonu poza prestiżowym zwycięstwem doprowadziło do zdobycia kasy powiatowej. 210 – ok.180. Karol Kalita ps. Rębajło – dowódca pułku stopnickiego i dywizji w woj. krakowskim. Lubienia–Iłża (sandomierskie, 17 I 1864). Przyjętą na obronnych stanowiskach rosyjską kolumnę odparto, a po kontruderzeniu strona polska wznowiła bój zaskakując przeciwnika na podmiejskich wzgórzach. Wyparto go stamtąd i z miasteczka, blokując odwodem próbę odsieczy. 830 – 400, następnie 950. Zmierzch zrywu zbrojnego, ostatnia wielka bitwa i ostatni powstańczy komendant Opatów (sandomierskie, 21 II 1864). Zamysł ocalenia zalążka II korpusu pod dowództwem Apolinarego Kurowskiego i Ludwika Zwierzdowskiego polegał na przerwaniu słabego ogniwa pierścienia okrążenia. Po zajęciu 3/4 miasta, wobec zmęczenia, zużycia amunicji i niebezpieczeństwa wrogiej odsieczy dowództwo nakazało odwrót. Zdezorientowani partyzanci wpadali na kolumny rosyjskie, ulegając rozbiciu. 1,4 tys. – 1,2 tys., ok.  9,5 tys. w całym rejonie. Ks. Stanisław Brzóska, dowódca nocy styczniowej, kapelan podlaskich i naczelny kapelan powstańczych sił zbrojnych. Przewuźki–Krasnodęby–Sypytki (29 XII 1864–29, IV 1865). 40-osobowy oddział z błot jackich przeszedł pod Siedlce i nad Wieprz. Po jego rozproszeniu pojmano uporczywie ukrywającego się duchownego, niemal rok po zakończeniu zmagań zbrojnych. Partie zbrojne UZBROJENIE. W powstańczych siłach zbrojnych przeważała piechota składająca się z formacji kosynierskich (na początku w 75–80 proc.) oraz strzeleckich. Kosy bojowe po przekuciu osadzano na sztorc, uzupełniając niekiedy zaostrzonymi ostrzami, a w celu zrzucania kawalerzystów z wierzchowców – bocznymi hakami czy też metalowymi poprzeczkami. Umacniano uchwyt osadzający żeleźce, jak też długi drzewiec. Ta biała broń budziła respekt ze względu na przewyższający karabinowy bagnet zasięg rażenia i siłę pchnięć wraz z cięciami. Karabinierzy mieli karabiny o gwintowanej lufie, strzelające na odległość 1,2 km. Tyralierzy uzbrojeni byli w karabiny gładkolufowe o donośności 600 m. Szczególnie liczni na Litwie i Białorusi byli tzw. ptasznicy z bronią myśliwską. Broń strzelecką uzupełniały bagnety sieczne bądź trwale przymocowane do luf bagnety czworograniaste. Na wyposażeniu oficerów znajdowały się szable, pistolety i rewolwery różnego typu. Zastosowanie broni palnej utrudniała jej różnorodność. Występowała broń kapiszonowa, odtylcowa, z osadzonym bagnetem (tzw. mierosławka), wśród gwintowanej i gładkolufowej belgijska, francuska, austriacka, pruska, rosyjska, karabiny powtarzalne systemu Spencer i Enfield. Korzystano z 6-strzałowych rewolwerów Adams, Starr, Walker, Tranter, Deane, Hopkins, Allen, Lefaucheux, Colt i Smith-Wesson. AMUNICJA. Nierozwiązanym problemem okazał się system zaopatrzenia w amunicję. Komendanci pozbawionych jej oddziałów zarządzali oderwanie się od nieprzyjaciela nawet w korzystnych okolicznościach, nie mówiąc o nagminnym rozpuszczaniu partii zbrojnych. Komplikacje potęgowały słabe umiejętności bojowe ochotników. Woluntariuszy do walki przyuczano raczej metodami typowymi dla formacji regularnych, nie zaś partyzanckich. ORGANIZACJA. Zasadniczą jednostkę taktyczną powstańczej piechoty stanowił batalion strzelecko-kosynierski składający się z 6 kompanii. Etat przewidywał 4 kompanie kosynierskie (po 114 zbrojnych każda) oraz 2 strzeleckie (po 108). W praktyce dowódcy tworzyli pododdziały według regulaminu armii, w której służyli wcześniej, zgodnie z własnym uznaniem bądź z posiadanymi siłami. Powoływany przez komendantów sztab przybierał niekiedy znaczne rozmiary: w jego skład wchodzili szef, adiutant, intendent/komisarz wojskowy, sekretarz(e) naczelnika, kapelan, lekarz i rusznikarz. TAKTYKA ZACZEPNA (W NATARCIU). W arsenale wariantów taktycznych czołowe miejsce zajmowały przeprowadzane z zaskoczenia napady na miejscowości, komory celne, stacje kolejowe, w celu krótko- lub długotrwałego ich zajęcia oraz pokonania nieprzyjacielskich załóg. Równą popularnością cieszyły się podejmowane dla zaniepokojenia, zdezorientowania, zmylenia bądź odciągnięcia uwagi błyskawiczne akcje alarmujące garnizony przeciwnika, po których partyzanci natychmiast się wycofywali. Największe sukcesy odnoszono, organizując zasadzki w terenie kontrolowanym lub patrolowanym przez wroga. Urządzano rajdy oddziałów konnych w celu dekoncentracji przeciwnika, a zarazem dla wywołania wrażenia wśród ludności cywilnej. Unikano otwartych starć, stąd rzadko dochodziło do klasycznego natarcia w wykonaniu insurgentów. Typową formę wojny partyzanckiej stanowiła zatem potyczka-utarczka z udziałem mniejszych pododdziałów (straże, podjazdy, patrole), chociaż nazywano tak także krótki, szybko przerwany kontakt bojowy z udziałem znaczniejszych sił. Do specyfiki działań insurekcyjnych należały uwolnienia osób konwojowanych przez uzbrojoną eskortę, a także przeprawy przez przeszkody wodne pod bokiem nieprzyjaciela. TAKTYKA W OBRONIE. Przeważały różne formy obrony stałej, począwszy od pozycyjnej, zakładającej utrzymanie pozycji i powstrzymanie wroga, ewentualnie zmuszenie go do odejścia. Inne warianty obejmowały obronę powstańczego obozu oraz obronę w okrążeniu. Odrębną kategorię stanowił zbrojny odwrót, podejmowany dla osłabienia i wyhamowania natarcia, zyskania na czasie, powstrzymania nieprzyjaciela na dogodnej rubieży. W realiach partyzantki manewr taki nabierał szczególnej wagi – chodziło o to, aby zapobiec nieskoordynowanej i bezładnej ucieczce zwanej rozsypką. Za podstawowy atut nieregularnych formacji zbrojnych uznaje się predyspozycję do nieustannego przemieszczania się. W powstaniu 1863–64 r. w skrajnych przypadkach aktywność partii zbrojnych oznaczała bierne trwanie, ograniczone do marszów i kontrmarszów, dla uniknięcia zaangażowania militarnego. PRZEMARSZE I OBOZOWISKA. Kolumnę marszową tworzyły straż przednia, siły główne oraz ariergarda. Wejście na teren odkryty, do wsi lub miasteczek poprzedzał rekonesans konnych patroli. Ruchliwość, a jednocześnie wartość bojową oddziałów osłabiały często ogromne tabory, nawet do kilkunastu wozów. Przewożono na nich żywność, furaż, bagaże, kotły do gotowania. Do dyspozycji lekarza i kapelana oddawano bryczkę, na kilku pojazdach umieszczano lekko rannych. Jeden wóz musiał być zarezerwowany dla sztabu. Do niektórych oddziałów przydzielano tzw. pionierów wyekwipowanych w karabiny, siekiery, oskardy i piły, nieocenionych przy przejściach przez rzeki oraz podczas urządzania biwaków. Marsze niezmiernie wyczerpywały uczestników pod względem fizycznym i psychicznym, stąd powtarzające się napady paniki i rejterady połączone z porzuceniem broni. Obozowiska partyzanckie urządzano przeważnie w rejonach zalesionych lub pod wsiami. Drogi patrolowała jazda, wystawiano czujki. Starano się, by zgrupowanie było zawsze gotowe do walki lub do szybkiego odejścia. Typowy obóz składał się z szałasów i specjalnych pomieszczeń, gdzie przechowywano broń, trzymano konie i lokalizowano kuchnię. Budowano je z wikliny, opierając pędy o drzewa, a podczas słoty okładano gałęziami liściastymi. Kopano także studnie. W środku obozowiska usytuowany był namiot kwatery głównej, np. w lubelskim oddziale Władysława Ruckiego ozdobiony dwoma sztandarami i strzeżony u wejścia przez wartę honorową strzelca i kosyniera. LEŚNE BOJE. Kiedy rosyjskie kolumny zbrojne natrafiały na powstańców, wynik starcia w znacznej mierze zależał od tego, czy dochodziło do niego na otwartej przestrzeni, gdzie regularna armia mogła wykorzystać przewagę w uzbrojeniu, wyszkoleniu, użyć jazdy i artylerii, czy bój rozgrywał się w lesie. Ukryci w zaroślach insurgenci ostrzeliwali wówczas nadciągającą falę regularnej piechoty nieprzyjaciela. Sami byli osłonięci od dalekosiężnego ostrzału, który powinien im utrudniać bądź uniemożliwiać prowadzenie ognia. Moment nadejścia przyjmowanych salwą ogniową żołnierzy rosyjskich niejednokrotnie wykorzystywali do uderzenia kosynierzy. Inne korzyści z leśnych utarczek to uniemożliwienie obejścia stanowisk partyzantów, a w razie potrzeby łatwość oderwania się od przeciwnika. Z czasem rosyjskie kolumny pacyfikacyjne modyfikowały sposoby zwalczania partyzantki, nie tylko nabywając umiejętności walki w nowych warunkach, ale również np. poprzez blokadę głównych leśnych przejść i wyjść, wypłaszanie z kniei wprost na oczekujące oddziały bądź zasadzanie się na opuszczające kryjówki partie zbrojne. INSUREKCYJNY SZYK BOJOWY. Insurekcyjny szyk bojowy obejmował dwie linie: za czołowym rzutem tyralierskim ustawiano oddziały wsparcia, pełniące zarazem funkcję odwodu. Alternatywnie za linią strzeleckiej tyraliery i rzutem bezpośredniego wsparcia znajdowała się część sił tworzących odwód. Bój wszczynała tyraliera (wydzielone siły lub całe kompanie strzeleckie). Jej udział w akcjach zaczepnych polegał na przebiegnięciu pod osłoną ogniową przez część żołnierzy kilkudziesięciu kroków. Po zajęciu stanowisk osłaniali oni ruszającą do przodu resztę szyku. Do momentu podejścia przeciwnika na 800–600 m wstrzymywano się z rozpoczęciem ostrzału. Rozrzuceni w tyralierę insurgenci kryli się za przeszkodami i pofałdowaniami terenu, strzelając z pozycji stojącej, klęczącej i leżącej. Po tyralierach rozchodzących się na skrzydła wkraczała do boju linia wsparcia. Ostrzał prowadziły szeregi – pierwszy w przyklęku lub z ziemi, drugi w pozycji stojącej. Po zsynchronizowanej salwie rozpoczynał się ogień improwizowany, z przydzieleniem kompaniom odcinków i zmianie kierunku prowadzenia ognia w przypadku zagrożenia z boku. W dwuszeregowym szyku strzelcy szli czasem do ataku z krótkiego dystansu z intencją walki wręcz; czasem dla ciągłości ostrzału powtarzano manewr polegający na tym, że po salwie pierwszego szeregu na czoło wychodził drugi i otwierał ogień. Inaczej użyta tyraliera podprowadzała do natarcia kosynierów, którym – niezależnie od możliwości ukrycia stanowisk – las uniemożliwiał wykorzystanie walorów uzbrojenia. Kosynierzy nacierali w kolumnach plutonowych bądź półplutonowych, zadaniem kilku karabinierów miało być spędzanie nieprzyjaciela ze skrzydeł. Odpowiednio wykorzystana szkodziła nieprzyjacielowi, wszakże boczny ogień artylerii zawsze rozpraszał jej kolumnę. Impet kosynierów wygasał również na rosyjskich odwodach niemal masakrujących szturmujących. Działania obronne również wykazywały anachronizm kos bojowych, jako że wyposażeni w nie powstańcy, zbici często w skupiska (tzw. kosynierskie jeże/kłosy), byli ostrzeliwani na stanowiskach. Pozbawieni osłony strzelców kosynierzy tracili możliwość skutecznego oporu. OBRONA PRZED ATAKIEM JAZDY. Na atak jazdy na otwartej przestrzeni piechurzy odpowiadali sformowaniem czworoboku z dwu szeregów. Jeśli dodatkowo używano strzelców, kierowano ich na najbardziej zagrożony bok. Kosynierzy także stosowali wtedy szyk dwuszeregowy. Pierwszy szereg klęczał, dzierżąc kosy pod kątem ostrym – dla wyhamowania końskiego pędu. W środku czworoboku umieszczano niejednokrotnie spieszoną konnicę, a często insurgenci kładli się na ziemię, schodząc z pola widzenia. Ostatecznie ostrzeliwał się zagrożony bok. Nadzwyczajne okoliczności, jak np. szarża jeźdźców usiłujących powstrzymać przemarsz do lasów, zmuszały do stosowania pułapek. Zwabiona pozostawionymi na otwartym polu kosynierami jazda regularna lub kozacka dostawała się pod boczny ostrzał ukrytych strzelców. Kiedy indziej wydzieloną część piechoty kierowano do straży tylnej lub bocznej z zadaniem zablokowania carskim kawalerzystom dostępu do głównej kolumny powstańczej. KAWALERIA POWSTAŃCZA. W czerwcu 1863 r. kawalerię powstańczą skłoniono do ujednolicenia uzbrojenia: oficerowie i podoficerowie mieli mieć szable i pistolety, żołnierze szeregu pierwszego dodatkowo lance, drugiego – lance, szable i karabinki. Ułani stanowili jedną dziesiątą armii insurekcyjnej; z wyjątkiem formacji wyłącznie kawaleryjskich szwadrony rzadko przekraczały pułap stuosobowy (oficjalny etat szwadronu to 152 ludzi). Jazda miała charakter pomocniczy, pełniąc służbę zwiadowczo-kurierską, wystawiając posterunki obserwacyjne i działając jako konna żandarmeria. Kawaleria przeważnie inicjowała starcie bojowe, np. mierząc się z jazdą strony przeciwnej, powstrzymującą powstańczy marsz. Przy przewadze liczbowej i uzbrojenia wroga, konnica po krótkiej utarczce odciągała rosyjskich jeźdźców od sił zasadniczych. Często wielokilometrowy pościg kończył się utratą łączności z macierzystym oddziałem. W bitwach jazda strzegła krańców szyku bojowego, sporadycznie wykorzystywana była do krótkodystansowych kontrataków. Szarże przeprowadzano w 1–2 szeregach, po powrocie na stanowiska wyjściowe spieszeni jeźdźcy podejmowali walkę ogniową. W zmaganiach kawaleryjskich mierzono się na białą broń. W nielicznych przypadkach oddziały konne osłaniały odwrót. Zwykle to właśnie insurekcyjna jazda pierwsza opuszczała pole walki. Kod powstańczy PIECZĘĆ POWSTAŃCZA. „Ten Rząd Narodowy i te wszystkie jego władze były tajemne, były mitem, pieczęcią. Naród poddawał się nie osobom, bo tych nie znał zupełnie, lecz poddawał się idei władzy narodowej, dzierżącej w swej dłoni, podnoszącej wysoko sztandar niepodległości narodu. Pieczęć była symbolem widomym tej władzy narodowej, tej pieczęci słuchano, tę pieczęć szanowano”. Tak pisał sekretarz Rządu Narodowego Józef Kajetan Janowski, podobnie odnosił się do rządowej pieczęci każdy człowiek związany z ruchem niepodległościowym. Powszechnie poważano wizerunek białego orła. Instrukcja mundurowa z maja 1863 r. przewidywała „czapkę rogatą granatową, wysoką na 5 cali, po lewej stronie klamrę z orłem białym w czerwonym polu, podpinkę skórzaną, daszek czworokątny, szeroki cali dwa, długi cali sześć”. W maju 1863 r. wprowadzono pieczęć z orłem dzierżącym w szponach krzyż i miecz, litewską Pogonią i rusińskim Michałem Archaniołem, zwykle pod koroną Jagiellonów. Herb ten używany był na kwitach skarbowych, obligacjach pożyczki narodowej, w formie znaku wodnego na blankietach RN, na drukach ulotnych, sztandarach oddziałów powstańczych, nieoficjalnie w biżuterii patriotycznej i pamiątkach powstania. Oznaczało to zakwestionowanie symbolu zniewolenia, jakim był herb Królestwa Polskiego z dominującym czarnym orłem dwugłowym – oddziały powstańcze zrywały go z gmachów urzędowych. Prawie wszystkie druki Organizacji Narodowej miały odciski pieczęci. Podobnie uchwały i postanowienia rządu: nominacje na stopnie wojskowe, dokumenty wydawane ochotnikom zmierzającym do oddziałów, poświadczenia tożsamości, upoważnienia do zbierania ofiar i podatków, żądania władz wojskowych w sprawie dostaw odzieży, umundurowania, żywności oraz pieniędzy, przepustki dowódców oddziałów. Pieczęciami dysponowały władze naczelne w Królestwie Polskim, na Litwie i Ukrainie, zarządy wojewódzkie, miejskie i powiatowe, formacje i oddziały wojskowe, a także urzędy powstańcze za granicami cesarstwa (Galicja, zabór pruski). SYMBOLE RELIGIJNE I MARTYROLOGICZNE. Odwoływano się do symboli religijnych (Matka Boska Częstochowska – patronka Polski, krzyż oraz oko opatrzności), trafiały się motywy z zasobu martyrologii narodowej (korona cierniowa, gorejące serce, kotwica nadziei, palma męczeństwa). Odrębnym zjawiskiem były tzw. ręce przyjaźni obrazujące ideę pojednania, np. szlachty i chłopstwa. BARWY I SZTANDARY. Orła w herbie trójpolowym malowano zwykle w polu czerwonym, Pogoń w błękitnym/granatowym, Archanioła w białym. Barwy te p