Damy i męczennice „Zaraza polityczna, rozpalona przez księży i kobiety, ogarnęła całą ludność i znalazła wyraz w powstaniu zbrojnym” napisał w 1865 r. generał-gubernator Litwy, osławiony Wieszatiel, Michaił Murawiow. Przenikliwość generała znacznie wyprzedziła badania historyków: kobiety faktycznie odegrały w powstaniu rolę znaczną. Nie w bitwach, nie we władzach naczelnych, nie w dyplomacji – to była nadal dziedzina mężczyzn. Te ciche bohaterki przewoziły korespondencję, ukrywały konspiratorów, rwały szarpie, karmiły i odziewały powstańców, snując prawie niedostrzegalną, a mocną nić w osnowie historii. I cierpiąc na równi z mężczyznami w więzieniach i na zesłaniu – nieraz chyba bardziej. Kilkaset kobiet znalazło się na zesłaniu: część z wyroku sądu, część dobrowolnie, towarzysząc swoim bliskim. * Kariera artystyczna aktorki Heleny z Majewskich Kirkorowej (1828–1900) zapowiadała się świetnie. Była jedną z najlepszych uczennic warszawskiej szkoły dramatycznej. W 1843 r. zaangażowała się do teatru w Wilnie. Dobre warunki sceniczne i szerokie możliwości aktorskie pozwoliły jej kreować z powodzeniem role tragiczne i komediowe. Po wyjściu za mąż za Adama Honorego Kirkora, wydawcę, publicystę i archeologa, opuściła scenę. Przez następne dwanaście lat żyła u boku męża, ważnej postaci ówczesnego Wilna, przyjaciela artystów, literatów, uczonych. Aż wybuchł skandal! Egzaltowana, obdarzona żywym temperamentem Helena nawiązała romans z poetą Władysławem Syrokomlą – poetą wielbionym wówczas na Litwie, ale poetą… żonatym! Romans stał się głośny, uczucie silne – w 1857 r. Kirkorowa opuściła męża i przeniosła się do Krakowa. Tam wróciła na scenę, odnosząc wielki sukces. W tym czasie zerwała z Syrokomlą. W połowie 1860 r. przeniosła się z matką do Warszawy, ale już nie zaangażowała się do teatru. Czekała na nią najważniejsza i najtrudniejsza z jej ról. Prawdopodobnie jeszcze przed 1863 r. zaczęła czynnie działać w konspiracji. W powstaniu była kurierką i agentką Rządu Narodowego: jeździła do Krakowa i Wilna, przewożąc pieniądze, depesze i polecenia ustne – podobno także broń. Jej mieszkanie przy ul. Piwnej stało się punktem kontaktowym Organizacji Narodowej i lokalem konspiracyjnym dla ukrywających się członków kierownictwa powstania. Właśnie jej powierzono opiekę nad Romualdem Trauguttem: w listopadzie 1863 r. Kirkorowa przeprowadziła się z matką i wychowankiem do wynajętego przy ul. Smolnej mieszkania – tam zamieszkał też Traugutt pod nazwiskiem Michała Czarneckiego i stamtąd kierował powstaniem. 10 kwietnia 1864 r. dyktator został aresztowany, dzień później uwięziono jego opiekunkę. „Skazali mnie – pisała z Pawiaka do matki – do lochu podziemnego, gdzie wilgoć i zimno, a nic nie dali jeść i pić, tylko chleb i wodę. (…) Siedziałam w lochu od środy rano aż do czwartku, to jest dziewięć dni, aż zasłabłam, i przyprowadzili mnie wieczorem we czwartek do ciepłego pokoju”. Mimo że „męczono ją bardzo w czasie śledztwa”, zachowała postawę godną i nieugiętą. Nie przyznawała się do kolejnych, ujawnianych w śledztwie (a raczej w donosach albo wymuszonych zeznaniach) zarzutów. Zapewne niewiele by jej udowodniono, gdyby nie ów list do matki, w którym, obok spraw osobistych, prosiła o ratowanie „pana Michała” i ostrzeżenie zagrożonych aresztowaniem znajomych – list doszedł do komisji śledczej, uwięziono kolejne osoby, które swoimi zeznaniami ostatecznie obciążyły Kirkorową. Sprawę Heleny włączono do procesu członków Rządu Narodowego (z których pięciu, z Romualdem Trauguttem, stracono na stokach Cytadeli). W lipcu 1864 r. została skazana przez sąd polowy na osiedlenie na Syberii, z pozbawieniem wszystkich praw, jednak audytoriat polowy zmienił karę na 8 lat ciężkich robót. W sierpniu wyruszyła na zesłanie. Podróż partii skazańców, do której należała Kirkorowa, opisuje Benedykt Dybowski: najpierw koleją żelazną przez Petersburg i Moskwę do Niżnego Nowogrodu, stamtąd już w kibitkach, zmieniając na stacjach pocztowych konie, prosto do Tobolska. Jazda to była piekielna „bez wytchnienia, zawsze cwałem, w roztrzęsionych, skaczących po wybojach wózkach, (…) gdy jedni na skutek braku snu mdleli ze zmęczenia, a inni wpadali w sen letargiczny, do śmierci podobny”. W Tobolsku, gdzie gubernatorem był Polak w rosyjskiej służbie, Aleksander Despot-Zenowicz, „opatrznościowy dobroczyńca dla więźniów”, była chwila wytchnienia – choć w więzieniu, ale wzorowo urządzonym, gdzie zesłańcy polityczni byli oddzieleni od kryminalistów. Helenie i jej towarzyszom wydano strój katorżny: „ordynarną bieliznę, obuwie do czółen podobne i długą sukmanę z żółtym asem na grzbiecie” – nie zmuszano ich jednak do noszenia tego stroju, który też zaraz sprzedali strażnikom więziennym. Od Tobolska znów kibitki, przeprawy rzekami albo po zamarzniętym lodzie, kolejne więzienia etapowe, w których brud i tyfus mieszały się z wrzaskami pijanych kryminalistów. I ulga, gdy skazańcy dotarli do Kańska w guberni jenisejskiej, gdzie więzienie było czyste, jedzenie lepsze, a urzędnicy troszczyli się o jakie takie wygody dla umęczonych ludzi. Tak skazańcy dotarli w listopadzie do Irkucka; latem 1865 r. Kirkorową wysłano do pobliskiej warzelni soli w Usolu. Na zesłańczej mapie Syberii to nie było złe miejsce. Zamożniejsi zesłańcy, a takich było w Usolu sporo, mogli opłacać uboższych kolegów, aby ci odrabiali za nich naznaczoną regulaminem pracę, a tej i tak nie było wiele. Komendant więzienia zanadto nie uprzykrzał życia, klimat, jak na Syberię, dość łagodny, a już towarzystwo w Usolu było doprawdy doborowe: książęta, hrabiowie, a przede wszystkim liczna grupa inteligencji, która nadawała szczególny rys tej małej wspólnocie nieszczęśliwym przypadkiem zebranych ludzi. W takim miejscu Kirkorowa naznaczonych wyrokiem ciężkich robót nie musiała wykonywać. Wśród zesłańców usolskich, pamiętających jej zasługi w powstaniu i niezłomną postawę w śledztwie (i wcześniejsze sukcesy teatralne), cieszyła się szacunkiem i – jak niegdyś – uwielbieniem. I ona, i inne skazane kobiety „otoczone były wciąż młodzieżą, która biła czołem przed ich zasługami patriotycznymi”. Po trzech latach pobytu w Usolu, dzięki amnestiom łagodzącym wyznaczone dla zesłańców kary, Kirkorowa zamieszkała w Irkucku. Zaczęła występować w miejscowym teatrze, ale z powodu trudności językowych i wieku – bez powodzenia. „Doznawszy okropne fiasko, wysykana przez publiczność, musiała wyrzec się tego chleba i entreprener nie odważył się zatrzymać jej”. Próba powrotu do dawnego życia zawiodła. W Irkucku poślubiła (małżeństwo z Kirkorem zostało unieważnione w 1864 r.) zesłańca Adama Pióro-Dębińskiego, ziemianina z Mohylewszczyzny, który oskarżony o sprzyjanie powstaniu został skazany na 10 lat ciężkich robót i konfiskatę majątku, a po zwolnieniu z katorgi również zamieszkał w Irkucku. W poszukiwaniu zarobku małżonkowie wyjechali do Maczy, położonej wśród kopalń złota nad Leną, gdzie mąż Heleny znalazł zatrudnienie w filii nieźle prosperującego sklepu kolonialnego Kazimierza Laudyna, kolegi Kirkorowej z Usola. Filia zajmowała się sprzedażą i wymianą towarów za cenne skórki gronostajowe i sobolowe dostarczane przez Jakutów; Helena zapewne pomagała mężowi – może liczyła i sprawdzała owe skórki, może jeździła, pokonując północne bezdroża, do Irkucka? Czy mogła czuć się dobrze w nowej roli? Interesy szły ze zmiennym powodzeniem; w końcu jednak, po kolejnej amnestii w 1871 r., oboje mogli opuścić Syberię. W 1873 r. Pióro z żoną wrócił do swych stron rodzinnych. Pozbawiony majątku musiał szukać innego źródła utrzymania: małżonkowie wyjechali do Smoleńska i tam założyli sklep. Odtąd życie Heleny toczyło się spokojnie, monotonnie – niemłoda, a wkrótce już stara kobieta przestała marzyć, ale mogła nareszcie przysiąść po długiej i pełnej jakże rozmaitych wrażeń drodze. W starości powtarzała wierszyk, który Syrokomla ułożył na jej nagrobek: „Tu leży piękne ciało,/Bałamutka, jakich mało,/Lękajcie się wszyscy święci,/Bo i wam w głowie zakręci”. * Dla Józefy Gudzińskiej (ok. 1842–66) żaden poeta nie ułożył wiersza. Była tylko właścicielką garkuchni, czy może piwiarni (browarni, jak wówczas mawiano), na Starym Mieście w Warszawie, prostą „bez wychowania i wykształcenia” kobietą, ale to właśnie ona stała się na zawsze symbolem polskiego Sybiru. „Gudzińska w więzieniu”, „Pani Gudzińska, obywatelka z Warszawy, nad przeręblą”, „Śmierć Gudzińskiej” – to tylko niektóre z syberyjskiego cyklu obrazów Aleksandra Sochaczewskiego. Zesłany do Usola student warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych po latach stworzył liczący kilkadziesiąt płócien i szkiców, przejmujący i sugestywny obraz syberyjskich losów Polaków w XIX w. Obraz jednostronny, ale utrwalony w zbiorowej pamięci zesłania i wpisujący się w romantyczną wizję narodu. Tak też uwiecznił Józefę Gudzińską. Mało o niej wiemy. Zaledwie kilka wzmianek znaleźć można we wspomnieniach zesłańców usolskich. Więcej pisze o Gudzińskiej autor „Wspomnień z Syberyi” Ludwik Zielonka. Ale jego relacja, egzaltowana i patetyczna, jest właściwie literacką odmianą przekazu Sochaczewskiego, w której tragiczna postać Gudzińskiej uosabia los niewinnych ofiar moskiewskiej przemocy. Zielonka zobaczył Józefę Gudzińską w Cytadeli, gdy więźniom odczytywano wyroki: „Między nimi uderzyła nas w oczy postać kobieca w czerni ubrana, jeszcze młoda, z wyrazem twarzy, którego do śmierci nie zapomnę, bo wyczytałeś na niej tyle boleści, tyle cierpień, tyle przeszłych mąk i tortur, że dziś jeszcze mimo woli pięść podnosi do ukarania tych siepaczy”. Nie wiadomo z całą pewnością, za co Gudzińska została aresztowana: prawdopodobnie udzieliła w swoim mieszkaniu schronienia poszukiwanemu przez policję agentowi Rządu Narodowego. Ale istnieje też – doprawdy godna Judyty albo co najmniej Maty Hari – wersja sensacyjna. Warto ją tu, za Ludwikiem Zielonką, opowiedzieć. W początkach 1863 r. władze powstańcze miały skazać na śmierć pewnego szpiega, nadzwyczaj szkodliwego sprawie narodowej, ale też nadzwyczaj przebiegłego i ostrożnego. Chodził zawsze uzbrojony, w towarzystwie agentów policji czuwających nad jego bezpieczeństwem. Pochwycenie go było niepodobieństwem. Zachodził czasami do piwiarni na Starym Mieście, a że nie pozostawał obojętny na wdzięki kobiet, młoda i powabna właścicielka wpadła mu w oko. Konspiratorzy postanowili wykorzystać taką szansę i z pomocą Gudzińskiej ułowić ptaszka. Jaką rolę miała odegrać tu kobieta, niełatwo się domyślić. Szpieg został zamordowany w jej sypialni. Wykonawcy wyroku uciekli, ale do mieszkania wpadła policja – zwłok nie zdążono uprzątnąć. Podobno w śledztwie była torturowana („męczono, głodzono i w końcu śledziami karmiono, a wody nie dawano, obnażono mi ciało i siekano rózgami od głowy do pięt”); podobno oderwano ją od dzieci, które „szaleńczo kochała”. Podobno… A może właśnie tak było? Gudzińska została skazana na 15 lat ciężkich robót w kopalniach. Już w drodze na zesłanie chorowała. Po przybyciu do Tobolska była tak wycieńczona, że gubernator Despot-Zenowicz, zaniepokojony jej stanem, miał wystarać się o potrzebne fundusze, aby mogła na własny koszt – czyli znacznie wygodniej – pojechać do Irkucka. Latem 1864 r. przybyła do Usola. Ale dla Gudzińskiej to nie było miejsce, jakie znała Kirkorowa. Władze umieściły Józefę wśród zesłańców kryminalnych. Używano jej do najcięższych robót, kazano szorować podłogi i prać worki od soli w wiecznie zimnej Angarze; podobno zakuto ją w kajdany. Na mrozie i wietrze przeziębiła się, wywiązało się zapalenie płuc, potem galopujące suchoty. W Usolu otrzymała urzędową wiadomość o śmierci męża. „Posmutniała bardzo i widocznie upadła na duchu. (…) siły opuszczały ją z każdym dniem bardziej”. Podobno na łożu śmierci poślubiła Augusta Tomkowida, zesłańca z Witebszczyzny, który „aby okazać jej zasłużoną cześć i uznanie” uprosił ją o oddanie mu ręki. Na pogrzebie Józefy Gudzińskiej zgromadziło się „daleko więcej osób niż zazwyczaj i ogólny nastrój obecnych był daleko uroczystszy (…). Smutni i przygnębieni opuszczaliśmy ten zakątek miejscowego cmentarza, który nam we wspólne władanie oddano, jako jedyne wynagrodzenie za wszystkie skonfiskowane w ojczyźnie obszary”. Tak, taka nagroda należy się męczennicy. Lekarze bez granic Zesłani na Syberię polscy lekarze nie mogli, w myśl przepisów, wykonywać zawodu. Księżom odbierano godność duchownego, ziemianom majątki, a licznej grupie inteligencji możliwość podjęcia pracy zgodnej z wykształceniem i umiejętnościami. Zesłanie w pewnym sensie zdemokratyzowało zgromadzonych na Syberii Polaków, np. w Usolu „Łozińscy założyli piekarnię i handel mąką, Potoccy urządzili wędliniarnię, Morzycki zasłynął jako ogrodnik, a kalafiory jego zabierane były do Irkucka na stoły dygnitarzy. Michał Wielhorski, Michał Gruszecki, Hryniewiecki, Tołłoczko i Józef Konopacki mieli fabrykę świec łojowych i mydła. Prowizor Matysy robił wcale dobre cukierki”. Ale nawet car Mikołaj I przyznał, że „wiedzy i talentu nikogo pozbawić nie można”, pozwalając skazanemu do ciężkich robót dekabryście, lejbmedykowi Wolffowi, leczyć chorych. Na Syberii bowiem trudno było o dobrych lekarzy; sami Sybiracy przyznawali, że „zdolnych lekarzy przywożą na Syberię tylko z żandarmami”, i udawali się do zesłanych Polaków po poradę. W Usolu, gdzie przebywało wielu polskich lekarzy, sprawę rozstrzygnął chory palec pani Sapożnikow, rozgłośnej piękności. Piękna pani, mocno cierpiąca, przyjechała aż z Irkucka, by zwrócić się o wyleczenie zastrzału. Pomny na stosunki Sapożnikowej wśród dygnitarzy irkuckich, komendant więzienia Praszutyński polecił pacjentkę doktorowi Józefowi Łagowskiemu. Ale zesłaniec odmówił udzielenia pomocy, solidarnie z innym Polakiem, któremu komendant zakazał – zgodnie z przepisami – praktyki lekarskiej. Sapożnikowa wróciła do Irkucka, by wkrótce ponownie przyjechać do Usola – tym razem z listem gubernatora, który prosił (!) Łagowskiego o zajęcie się chorym palcem swojej znajomej, co też doktor chętnie uczynił, uznając to za oficjalne uznanie praw zesłanych lekarzy do niesienia pomocy wszystkim chorym. * Sprawę „chorego palca pani Sapożnikow” opisał inny zesłany za powstanie styczniowe lekarz Wacław Lasocki (1837–1921). Pochodził z ziemiańskiej rodziny z Wołynia. Z wyróżnieniem ukończył gimnazjum w Żytomierzu, by podjąć studia medyczne na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie, gdzie uczyło się wówczas wielu Polaków z zaboru rosyjskiego. Należał tam do purystów – grupy akademików podtrzymującej tradycje filareckie (i tam poznał też kilku swoich przyszłych towarzyszy z Syberii). Po uzyskaniu w 1859 r. stopnia lekarza cum eximia laude krótko pracował w klinice, potem osiadł na roli. Nie zaniedbywał jednak swoich zainteresowań: był w tym czasie sekretarzem Towarzystwa Lekarskiego Wołyńskiego, poświęcał się też drugiej pasji, gromadząc i studiując dzieła historyczne. Był zwolennikiem pracy u podstaw – w uwłaszczeniu włościan i pracy oświatowej widząc drogę stopniowych przemian kraju. Doktor Lasocki był przeciwny powstaniu, ale gdy się zaczęło, podjął się „spełniając dane mi rozkazy Komitetu Wołyńskiego” prac przygotowawczych. Gdy jechał do oddziału powstańczego, został pojmany przez chłopów i wydany Rosjanom. Wiózł nie tylko broń i potrzebne w partyzantce rzeczy, ale przede wszystkim proklamacje władz narodowych i „Złote Hramoty”: drukowane w języku rusińskim odezwy do włościan. Za taki bagaż skazano go na karę śmierci, później wyrok zamieniono na dziesięć lat katorgi. Droga na zesłanie zajęła mu dwa lata: zatrzymał się na dłużej w Tobolsku, gdzie pomagał lekarzowi więziennemu w zwalczaniu epidemii tyfusu. W Usolu nie był używany do żadnych robót, prowadził praktykę lekarską, mieszkał w wynajętym domku z żoną, która podążyła z nim na zesłanie. Po trzech latach mógł opuścić Syberię – przez kilka lat pracował w Galiczu i Kostromie, by w 1873 r. przyjechać do Warszawy, gdzie został naczelnym lekarzem Kolei Nadwiślańskiej. Ale najważniejsze dzieło życia rozpoczął w Nałęczowie. Wspólnie z innymi sybirakami urządził tam zakład zdrojowy, którym przez wiele lat z powodzeniem administrował, za co zyskał miano wskrzesiciela Nałęczowa. Po przejściu na emeryturę przeniósł się tam z żoną na stałe; był współzałożycielem, fundatorem i czynnym członkiem wielu kulturalnych i społecznych instytucji miasta. Spisał arcyciekawe wspomnienia. Doczekał niepodległej P