AUSTRO-WĘGRY. Po przegranej w wojnie we Włoszech w 1859 r. i z Prusami w 1866 r. Austria stanęła przed koniecznością modernizacji i odejścia od centralistycznej organizacji państwa. Kraj, gdzie mniejszości (fakt, że wiele i różnych) stanowiły prawie 80 proc. ludności, nie miał szans na przetrwanie w nowoczesnej i demokratyzującej się Europie. Pierwsze zmiany zapoczątkował dekret cesarza Franciszka Józefa z 20 października 1860 r. wprowadzający podział państwa na autonomiczne kraje. Finałem było przekształcenie Austrii, od czerwca 1867 r., w unikatowy twór państwowy: austro-węgierską monarchię dualistyczną. PAWEŁ POPIEL. KRYTYKA POWSTANIA. W 1864 r. w Galicji wybitny publicysta Paweł Popiel jako pierwszy skrytykował powstanie, nazywając je „wybuchem serca przeciwko zdrowemu rozsądkowi” i „lekkomyślnością przeciwko głosowi obowiązku”. Popiel, choć krakowianin, był aktywny w Kongresówce do czasów powstania listopadowego, potem mieszkał w Krakowie, gdzie założył klasyczny konserwatywny galicyjski dziennik „Czas”. Początkowo starał się o poparcie dla powstania styczniowego, ale ostatecznie uznał je za dramatyczny błąd i stał się jego pryncypialnym krytykiem. UGODA I AUTONOMIA. Potępienie powstania doprowadziło go do idei porozumienia z Austrią i programu autonomii dla Galicji. Efektem politycznej współpracy polsko-austriackiej było przywrócenie w szkolnictwie, urzędach i sądach języka polskiego, powołanie Polskiej Akademii Umiejętności i możliwość istnienia relatywnie wolnej prasy polskiej (oczywiście akceptującej przynależność państwową Galicji do Austrii). Ukoronowaniem było powołanie w ramach rządu austriackiego w 1871 r. specjalnego ministerstwa do spraw Galicji. Urzędnicy Polacy bez wyzbywania się i skrywania swej narodowości mogli robić kariery w Austrii. Kazimierz Badeni został nawet premierem (1895–97). Tradycyjnie za polskie uchodziło w Wiedniu ministerstwo finansów. JÓZEF SZUJSKI. WRÓG W MOSKWIE. Austro-Węgry nie były krajem silnym i samodzielnym. Zwłaszcza od czasu zawarcia w 1872 r. w Berlinie sojuszu trzech cesarzy administracja Habsburgów nie miała odwagi nadać Polakom nic więcej poza autonomią językową i wolnościami osobistymi. Rozumieli to przywódcy polscy w Galicji. Józef Szujski, wielki historyk czasów średniowiecza (ale i autor „Dziejów Polski 1862–1866”), poseł do Sejmu Krajowego Galicji i dożywotni członek Izby Panów (wyższej) w Wiedniu, pisał: „jesteśmy w smutnym, ale koniecznym aliansie”. Za główne bowiem zagrożenie dla Polaków uważał Rosję i zaprowadzony przez nią terror, który łamie ducha polskiego. „Kto dzisiaj staje przeciwko kierunkowi polskiemu w Austrii, staje pośrednio po stronie Moskwy, choćby tego nie chciał”. Logiczną konsekwencją idei pogodzenia się z realiami było potępienie pomysłów i programów walki zbrojnej i irredenty. Dla ludzi zaangażowanych społecznie, skupionych od 1866 r. wokół redakcji krakowskiego pisma „Przegląd Polski”, nakazem chwili – i to nakazem mocno wynikającym z ich rozumienia patriotyzmu – było przekonanie społeczeństwa o konieczności zerwania ze spiskami. Jak pisał Józef Szujski, „rok 1863 zamknął na zawsze epokę konspiracji”; jej kontynuowanie byłoby tylko „poddaniem narodu na zgubę, ułatwieniem danym Moskwie do jego zagłady”. AREOPAG Z „PRZEGLĄDU POLSKIEGO”. Wokół „Przeglądu Polskiego” zebrała się grupa wybitnych osobowości, przekraczająca swoimi horyzontami konkretny moment polityczny i ówczesne realia galicyjskie. Obok wspomnianych już Szujskiego i Popiela był to Michał Bobrzyński, profesor historii prawa, poseł do parlamentu krajowego i wiedeńskiego, prezydent Rady Szkolnej Krajowej, w latach 1908–13 namiestnik Galicji i – przede wszystkim – autor