System przywilejów i zależności. Używanie terminu stan jest uzasadnione także liczbą ludności żydowskiej, według niektórych szacunków sięgającą pod koniec XVIII w. nawet miliona, co stanowiło ok. 1/10 całej ludności kraju i było liczebnie porównywalne ze szlachtą. Położenie prawne ludności żydowskiej określało wiele czynników: przywileje generalne i prowincjonalne, przywileje dla gmin i pojedynczych osób, regulacje wojewodów i prywatnych właścicieli terenów, uchwały sejmowe i sejmikowe oraz zarządzenia władz miejskich i kościelnych. To powodowało, że status Żydów w poszczególnych miejscowościach był bardzo różny. Wydawanie przywilejów generalnych wyrastało ze średniowiecznej koncepcji podległości wszystkich Żydów władcy. Pierwszy taki przywilej na ziemiach polskich, wydany przez księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego w 1264 r., dotyczył działalności gospodarczej ludności żydowskiej, sądownictwa nad Żydami oraz wzajemnych kontaktów ludności chrześcijańskiej i żydowskiej. Obok przywilejów generalnych monarchowie wystawiali także przywileje prowincjonalne. O uzyskanie przywilejów zabiegały również poszczególne gminy żydowskie oraz pojedynczy Żydzi. Olbrzymia, choć tylko częściowa, zmiana statusu prawnego Żydów nastąpiła w 1539 r. W tym roku szlachta zgromadzona na sejmie w Krakowie uzyskała prawo jurysdykcji nad poddanymi w swoich dobrach, w tym także nad Żydami. Od tego momentu będziemy mieć w Rzeczpospolitej podstawowy dualizm: Żydzi w dobrach królewskich podlegali władzy króla i jego urzędników, wojewodów i starostów, natomiast Żydzi w dobrach prywatnych (szlacheckich czy kościelnych) zależni byli od właściciela terenu. W praktyce oznaczało to olbrzymie zróżnicowanie postaw i działań właścicieli ziem wobec żydowskich mieszkańców swoich posiadłości. Przywileje dla gmin w miastach królewskich wydawał monarcha, a dla gmin na terenach prywatnych – właściciel danego terenu. Przywileje gminne miały dużo większe znaczenie niż przywileje generalne. Wynikało to przede wszystkim z narastającego osłabienia władzy centralnej w Rzeczpospolitej. W przywilejach gminnych znajdujemy wiele, niekiedy bardzo szczegółowo omówionych, kwestii. Są to: nabywanie gruntów, budowa i wynajmowanie domów, budowa synagogi, mykwy, domu kahalnego i innych budynków gminnych, założenie cmentarza, działalność gospodarcza – kwestie dotyczące handlu, rzemiosła czy propinacji, świadczenia na rzecz właściciela terenu, sądownictwo nad ludnością żydowską, kontakty Żydów z innymi grupami ludności. Istotną część przywilejów gminnych stanowiły zapisy dotyczące funkcjonowania instytucji samorządu żydowskiego. Przywileje otrzymywali też indywidualni Żydzi. Były to przeważnie osoby bardzo zamożne, zasłużone dla dworu królewskiego czy poszczególnych magnatów. Otrzymanie przywileju serwitoratu oznaczało zaliczenie do grona urzędników królewskich, podlegających wyłącznie sądownictwu królewskiemu, a także zwolnienie z niektórych podatków i opłat. Przywilej taki dawał również możliwość prowadzenia warsztatów i manufaktur, nie podlegając ograniczeniom narzucanym przez cechy rzemieślnicze. Formą przywileju indywidualnego było też zezwolenie na drukowanie i sprzedaż książek hebrajskich. Nadanie specjalnych praw indywidualnemu Żydowi mogło niekiedy doprowadzić do rozszerzenia praw na całą gminę, czego przykład może stanowić uzyskanie przywileju przez gminę słucką na początku XVII w. Kontrola władz nieżydowskich. Instytucje gminne umożliwiały władzom nieżydowskim kontrolę i pobór podatków od ludności żydowskiej. Dlatego też były popierane przez wadze państwowe. Edykt Jana III Sobieskiego z 1677 r. nakazywał Żydom posłuszeństwo wobec władz kahalnych oraz płacenie podatków, natomiast starszym polecano, „aby takowych rebelles et inoboedientes Żydów (...) dobra i towary ich konfiskowali, zabierali i grabili, similiter występnych Żydów podług praw i artykułów swych sądzili i karali”. W 1718 r. August II potwierdził uniwersały do Żydów Korony, aby „naznaczonych rabinów dla lepszego między nimi porządku słuchali”. Kontrola władz nieżydowskich nad funkcjonowaniem gminy obejmowała kilka elementów: zatwierdzanie urzędników gminnych, zatwierdzanie lub wydawanie zarządzeń dla gmin, kontrola rachunków i finansów gminnych oraz interwencje w wyniku skarg wnoszonych zarówno przez samych Żydów, jak i nie-Żydów. Kontrola nad obsadą urzędów gminnych stanowiła istotny element polityki prowadzonej wobec ludności żydowskiej. Po wyborach władz gminnych urzędnik królewski lub właściciel terenu zatwierdzał ich listę. Dotyczyło to także angażowanych przez kahał funkcjonariuszy, przede wszystkim rabina. Rota przysięgi. Praktyka zatwierdzania wybranych urzędników dotyczyła przede wszystkim seniorów, oni byli bowiem odpowiedzialni za gminę przed władzami nieżydowskimi. W miastach królewskich nowo wybrani seniorzy składali przysięgę na wierność królowi i Rzeczpospolitej. Zachowała się rota takiej przysięgi składanej przez starszych gminy krakowskiej w pierwszej połowie XVII w.: „My Xy [w tym miejscu wymieniano imiona wybranych parnasów] Żydowie krakowscy przysięgamy Panu Bogu Wszechmogącemu, iż jako jesteśmy na ten urząd starszymi być z oznajmienia wszystkiego pospólstwa żydowskiego, przez urodzonego pana sędziego... nam przez JWPana... wojewodę krakowskiego, pana nam miłościwego, danego, obrani, że mamy wiarę, cnotę, przystojność urzędu swego zachować, naprzód najjaśniejszemu Zygmuntowi Trzeciemu, z łaski Bożej królowi polskiemu, także Rzeczypospolitej polskiej, a osobliwie IMci Panu wojewodzie krakowskiemu, także też urzędowi nam należącemu, iż się tu na tym naszym urzędzie dobrze rządzić i sprawować będziemy, przestrzegając naszej Rzeczypospolitej żydowskiej, sprawiedliwość z Żydów czyniąc, prawdę we wszem każdemu zeznawając, nie dbając nic na powinowactwo, znajomość, zachowanie, albo też na dary, albo pogróżki jakie, ale przy samej sprawiedliwości mocno stojąc i onę tak ubogiemu jako i bogatemu, tak gościowi, jak i obecnie tu mieszkającemu czyniąc, pożytku też Imci panu wojewodzie krakowskiemu, jak i panu sędziemu i panu pisarzowi życzyć i onego przestrzegać będziemy”. Zdarzało się także, najczęściej w wyniku sporów i kłótni wewnątrz gminy, że władze nieżydowskie interweniowały i wydawały zarządzenia regulujące działanie instytucji gminnych. Dla miast królewskich robili to wojewodowie, a dla miast prywatnych ich właściciele. Najczęściej zarządzenia dotyczyły porządku przeprowadzania wyborów i kompetencji urzędników, a także ograniczały swobodę władz w dysponowaniu pobranymi podatkami czy w nakładaniu nowych podatków. Sądy nieżydowskie. Zależność gmin żydowskich od władz nieżydowskich oznaczała także podleganie sądom nieżydowskim. W dużych miastach królewskich sądem właściwym do wyrokowania w sprawach, gdzie Żyd był pozwanym, a chrześcijanin powodem, oraz w sprawach kryminalnych między Żydami był sąd wojewody. Zastępcą wojewody w sprawach sądowych i administracyjnych był podwojewodzi, nazywany czasem sędzią żydowskim. Dla Żydów nie było oczywiście obojętne, kogo wojewoda wyznaczy do pełnienia tego urzędu. Stąd kahały podejmowały różne zabiegi, mające na celu nominację życzliwego im kandydata. Zabiegano również, żeby w składzie sądu znajdował się przedstawiciel władz gminnych. W majątkach prywatnych funkcję tę pełnił sąd dominialny, złożony z urzędników reprezentujących właściciela. Postrzeganie sądownictwa jako części funkcji religijnych powodowało, że zwracanie się przez Żyda do sądów nieżydowskich postrzegano jako przestępstwo. Zakazy dotyczyły także apelacji od wyroków sądów żydowskich i wynikały z chęci ochrony autorytetu sędziów żydowskich i samego rabina, ale przede wszystkim spowodowane były obawą przed ingerencją władz zewnętrznych w kompetencje władz gminnych. Osoby zwracające się do sądów nieżydowskich uważano za odstępców i donosicieli działających na szkodę całego narodu. Sejm Żydów litewskich w 1673 r. stwierdził, że Żyd niestosujący się do wyroku sądu żydowskiego i zwracający się do możnego pana lub sądu nieżydowskiego, skarżąc innego Żyda, podlega dożywotniej klątwie. W praktyce jednak spotykamy, coraz częstsze w XVIII w., zwracanie się Żydów do sądów wojewodzińskich i dominialnych. Opodatkowanie. Cała ludność żydowska, zarówno na terenach królewskich, jak i prywatnych, zobowiązana była do płacenia podatków państwowych. Podstawowym podatkiem państwowym płaconym przez Żydów było pogłówne. Zostało ono wprowadzone w 1549 r. i – zgodnie ze swoją nazwą – liczone było od głowy. Przeprowadzono w tym celu spis Żydów, a potem zbierano podatki według starych spisów lub starych kwitów. Trudności z poborem pogłównego żydowskiego spowodowały, że ok. 1580 r. postanowiono pobierać go w postaci sumy ryczałtowej, pozostawiając samym Żydom rozdzielenie jej na poszczególne gminy. Władze Rzeczpospolitej były przekonane, że instytucje samorządu żydowskiego posiadają o wiele bardziej skuteczne środki do poboru podatków niż aparat państwowy. Sposób poboru pogłównego od Żydów zmieniono w ramach reform administracyjno-skarbowych sejmu konwokacyjnego 1764 r., znosząc ryczałt i rozwiązując sejmy żydowskie. Sejm Czterech Ziem. Wprowadzenie ryczałtowego sposobu poboru pogłównego było przyczyną wykształcenia się sejmu żydowskiego (Waadu). Na tle innych zgromadzeń żydowskich w Europie (Śląsk, kraje niemieckie) instytucja ta miała wyjątkowy charakter. Funkcjonowała nieprzerwanie przez prawie 200 lat i była uznawana zarówno przez gminy żydowskie, jak i przez władze Rzeczpospolitej, dla których stanowiła centralną reprezentację wszystkich Żydów. Powstanie sejmu żydowskiego było możliwe dzięki warunkom panującym w Rzeczpospolitej. Instytucje samorządu żydowskiego znakomicie wpasowywały się w system polityczny państwa polskiego, w którym funkcjonowały liczne zjazdy na różnych szczeblach i z różnymi prerogatywami. Zjazdy na szczeblu prowincji przypominały wyraźnie sejmiki szlacheckie, a organizacja sejmu była podobna do organizacji polskiego parlamentu. Sejm żydowski spotykał się początkowo raz, a później dwa razy w roku, na jarmarkach w Lublinie i Jarosławiu. Jednym z czynników, który wpłynął na rozwój zjazdów podczas jarmarków, była możliwość zbierania i przekazywania informacji za pośrednictwem kupców przybywających z całego kraju. W XVIII w. posiedzenia Waadu stały się mniej regularne, a często sesje kończyły się bez podjęcia ostatecznych decyzji. Postępowało także coraz większe uzależnienie tego sejmu od władz państwowych, zwłaszcza od podskarbiego wielkiego koronnego. Sejm żydowski nosił nazwę Sejmu Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot). Początkowo termin ten nie był ustabilizowany, źródła odnotowywały trzy albo cztery ziemie (prowincje). Zapewne były to: Wielkopolska (z głównymi gminami w Poznaniu i Kaliszu), Małopolska (z Krakowem i Sandomierzem), Ruś Czerwona (ze Lwowem) i Wołyń (z Ostrogiem, Łuckiem, Włodzimierzem i Krzemieńcem). Piątą ziemią miała być Litwa, ale czasami źródła wspominają o więcej niż pięciu ziemiach. Sejm Żydów litewskich. W 1623 r. z Sejmu Czterech Ziem wyodrębnił się Sejm Żydów litewskich (hebr. Waad Medinat Lita), co stanowi wyraźną cezurę w dziejach tej instytucji. Podstawową przyczyną oderwania się był dualizm skarbowości Korony i Litwy, przy którym Żydzi litewscy w naturalny sposób podlegali podskarbiemu litewskiemu i wnosili pogłówne do skarbu litewskiego (wcześniej dochodziło do różnych sporów między Żydami koronnymi a litewskimi, w których obie strony zarzucały sobie wzajemnie niesprawiedliwy rozkład płaconych podatków). Oprócz tego ważnym czynnikiem, który doprowadził do wyjścia Żydów litewskich ze struktur sejmu żydowskiego, były konflikty między pogranicznymi gminami koronnymi i litewskimi o zwierzchność nad okolicznymi gminami i osiedlami. Posłowie żydowscy. W pierwszych dziesięcioleciach istnienia Waadu uczestnicy sesji składali się głównie z delegatów wybranych przez ziemie. Z biegiem czasu z ziem wyłaniały się mniejsze części i duże gminy uzyskały przywileje i prawa dla swoich delegatów, identyczne z tymi, jakie posiadali delegaci ziem. Natomiast Waad litewski składał się wyłącznie z delegatów gmin głównych (Brześć Litewski, Grodno i Pińsk, a potem Wilno i Słuck). W obradach brali również udział rabini głównych gmin. Chociaż Waad litewski stanowił instytucję niezależną, to żydowscy posłowie z Korony i Litwy spotykali się czasami razem, aby debatować nad sprawami dotyczącymi ludności żydowskiej w całym kraju. Naśladując zwyczaje panujące w polskim parlamencie, posłowie żydowscy dostawali od swoich wyborców instrukcje, których zobowiązani byli przestrzegać. Również kłótnie między delegatami, dotyczące porządku zasiadania na posiedzeniach Waadu, wykazują wiele podobieństw z polskim sejmem. Kompetencje Waadu. Mimo wyraźnie podatkowej genezy sejm żydowski zaczął pełnić funkcję centralnego przedstawicielstwa, zajmującego się wszystkimi dziedzinami życia żydowskiego. Podstawowym zadaniem Waadu było rozdzielenie i pobór podatków, zwłaszcza pogłównego żydowskiego. Trudności sejmów żydowskich w poborze podatków ujawniły się szczególnie silnie po zniszczeniu wielu gmin w połowie XVIII w. Rosły wówczas długi sejmów i pojedynczych gmin, a gminy główne dążyły do przerzucenia płatności na zależne gminy i osiedla. Inny problem stanowiło kwestionowanie wyznaczonych przez Waad podatków przez sejmiki szlacheckie czy pojedynczych szlachciców – właścicieli dóbr. Podejmowali oni starania o obniżenie wysokości podatku „swoich” Żydów lub o przerzucenie go na Żydów z innych terenów, obawiając się, że płacenie podatków uniemożliwi dzierżawcom uiszczanie na czas opłat za dzierżawę karczem, browarów i gorzelni, a tym samym obniży dochody właścicieli. Często królowie interweniowali przeciwko takim praktykom, broniąc decyzji Sejmu Czterech Ziem dotyczących rozdziału podatków. Do kompetencji Waadu należało utrzymywanie stosunków z centralną władzą państwową, reprezentowanie generalnych interesów Żydów oraz wydawanie zarządzeń. Zarządzenia dotyczyły aktywności gospodarczej, organizacji i funkcjonowania gmin, życia społecznego i religijnego. Sejm czuwał nad przestrzeganiem przepisów prawa żydowskiego (np. obchodzenie szabatu i innych świąt, hodowla świń i innych zwierząt nieczyst