Na froncie. W momencie wybuchu wojny, nazwanej wielką lub światową (1914–18), żadna ze stron nie spodziewała się, że konflikt będzie tak długotrwały i krwawy. Wręcz przeciwnie, a wojenna propaganda była na tyle sugestywna, że wielu poddanych po wszystkich stronach frontu przyjęło wieści o zbrojnym konflikcie z entuzjazmem. Wśród ochotników zgłaszających się do armii w pierwszych miesiącach było też wielu Żydów, dla których służba wojskowa miała być dowodem ich lojalności i patriotyzmu. Wielu z nich odznaczyło się na froncie bohaterstwem i zdobyło odznaczenia. Żydowscy żołnierze znaleźli się również w polskich szeregach legionistów (ok. 7 tys.) i wielu innych jednostkach ochotniczych, a nieporównanie liczniejsi zostali wcieleni do regularnych armii Niemiec, Austrii i Rosji. W sumie na wszystkich frontach I wojny światowej walczyło ponad 1,5 mln Żydów, a ich udział procentowy we wszystkich armiach odpowiadał lub przewyższał udział ludności żydowskiej w ogólnej populacji tych krajów. W armii rosyjskiej służyło ok. 650 tys. żydowskich żołnierzy, w austro-­węgierskiej ok. 320 tys. Wojenne fobie. Pierwsze miesiące zmagań przyniosły zawieszenie wewnętrznych sporów, w tym i propagandy antyżydowskiej, mogło się więc wydawać, że wojna będzie miała zbawienny wpływ na integrację ludności żydowskiej. Wkrótce jednak idylla prysła, a oskarżenia kierowane przeciwko Żydom odżyły ze zdwojoną siłą. Wszystkie armie podejrzewały ich o szpiegowanie na rzecz przeciwnika. W Rosji, a później i w Niemczech powszechne stały się głosy opinii publicznej przypisujące Żydom sympatie dla wroga i działania zmierzające do klęski ich kraju. Zwłaszcza po opublikowaniu przez naczelne dowództwo armii niemieckiej apelu wzywającego rosyjskich Żydów do rewolty, władze i znaczna część rosyjskiej opinii publicznej popadły w obsesyjną wręcz podejrzliwość. Jak wspominał świadek tych wydarzeń, Szymon An-ski, „dowódcy wojskowi przyjmowali pomówienia rzucane na Żydów bez żadnej próby weryfikacji, bez jakiegokolwiek śledztwa czy rozprawy i natychmiast rozpoczynali rzeź oskarżonych”. Antyżydowskie fobie potęgowane były przez politykę państwową, po części wynikłą z nieudolności administracji wojskowej odpowiedzialnej za zarządzanie terenami objętymi konfliktem zbrojnym, a po części ze świadomego wykorzystywania Żydów jako kozła ofiarnego. Ten sam An-ski pisał: „każdy dowódca oddziału, każdy oficer, który zgrzeszył i był czegoś winien, miał możność zrzucenia swych grzechów, swojej nieudolności i lekkomyślności na »żydowskiego szpiega«, bo to wszystko usprawiedliwiało”. Straty cywilne. Ofensywy rosyjskich i niemieckich armii czterokrotnie przetoczyły front działań I wojny światowej przez ziemie polskie, niszcząc majątek i zabierając życie wielu tysięcy tutejszych mieszkańców. Wspomniana podejrzliwość i antyżydowskie uprzedzenia armii rosyjskiej, a po części i rabunkowa antyżydowska polityka armii niemieckiej, sprawiały, że społeczność żydowska ponosiła proporcjonalnie większe ciężary wojny niż pozostałe grupy ludności. Już w 1914 r. wkroczenie wojsk rosyjskich do Galicji oraz wojsk niemieckich do Królestwa Polskiego spowodowało bardzo duże straty materialne oraz masowe ucieczki. Galicję opuściło do 400 tys. Żydów, a więc niemal połowa. W samym Wiedniu schronienie znalazło do 130 tys. żydowskich uchodźców. Dla ogromnej większości uciekinierów oznaczało to ruinę finansową i wieloletnią tułaczkę. Nie lepiej działo się tym, którzy zostali. Na terenach okupowanych przez Rosjan regularnie dochodziło do antyżydowskich represji, prawa tej ludności zostały ograniczone, znaczną część przymusowo przesiedlono, w wielu regionach cierpiano z powodu klęski głodu oraz epidemii tyfusu. Na terenach zajętych przez armię niemiecką sytuacja była o tyle lepsza, że nowa administracja przyniosła poprawę statusu prawnego. Położenie gospodarcze było jednak bardzo trudne, ewakuująca się administracja rosyjska wywiozła z terenu Królestwa wiele fabryk, niemal wszystkie banki z ich zasobami, wygnano też na wschód prawie pół miliona Żydów, obawiając się ich współpracy z napierającą armią niemiecką. Ci, którzy powracali, często zastawali swój dom i warsztat pracy rozgrabione. Ogromne masy uchodźców nie tylko same cierpiały nędzę, ale też radykalnie pogarszały sytuację ekonomiczną pozostałej ludności. Dodatkowym czynnikiem obciążającym były kontrybucje wojenne nakładane przez niemiecką armię okupacyjną. Ludność Królestwa Polskiego, w tym i Żydzi, znalazła się na krawędzi całkowitej zapaści gospodarczej. Bilans wojny. Miliony wschodnioeuropejskich Żydów zostały przymusowo przesiedlone na obce sobie terytoria albo uciekły przed frontem i tułały się po centralnej Rosji, Węgrzech, Czechach czy Austrii, wzbudzając coraz silniejsze antagonizmy ze strony ludności miejscowej. Na frontach zginęło ok. 225 tys. żołnierzy żydowskich, drugie tyle to żydowskie ofiary cywilne. Liczba sierot, kalek, osób pozbawionych źródeł utrzymania gwałtownie rosła, a możliwości organizacji charytatywnych równie szybko się kurczyły. Spirala przemocy pociągała coraz to nowe i liczniejsze ofiary. Klęska głodu osiągnęła katastrofalne rozmiary; zdarzały się akty kanibalizmu; rozbój w poszukiwaniu pożywienia był na porządku dziennym. Tradycyjne struktury