Żydzi znowu polscy. Społeczność żydowska II Rzeczpospolitej (na wzór całego odrodzonego państwa, sklejanego z ziem trzech zaborów) była wewnętrznie bardzo zróżnicowana. Spajała ją więź wyznaniowa, pochodzenie etniczne, świadomość wspólnej przeszłości i wykluczający stosunek chrześcijańskiego otoczenia. Historycznie ukształtowane różnice były jednak nie mniej istotne. Żydzi mieszkający w poszczególnych zaborach tracili w ciągu XIX w. łączność ze sobą. W 1918 r. w jednym organizmie państwowym spotkali się Żydzi Królestwa Polskiego, Kresów Wschodnich, Galicji i Wielkopolski. Każda z tych grup przeszła własną drogę i nabrała specyficznych cech. W dwudziestoleciu międzywojennym różnice te zmniejszyły się dzięki wewnętrznym migracjom, uniformizującym oddziaływaniu państwa polskiego i postępującej modernizacji. Topografia i struktura. Żydzi zamieszkujący ziemie b. Królestwa Polskiego stanowili największą grupę (1,5 mln) wśród 2,8 mln polskich Żydów odrodzonej RP. Większość z nich hołdowała tradycyjnemu, religijnemu stylowi życia. Od Żydów galicyjskich, mieszkających w mniejszych miastach, a nawet wsiach, odróżniał ich wyższy stopień urbanizacji i istnienie warstwy spolonizowanej bogatej burżuazji, która intensywnie uczestniczyła w rozwoju przemysłowym regionu. W Galicji (740 tys. Żydów) panowało bardzo mocne przywiązanie do chasydyzmu, ale także dzięki autonomii tej prowincji w ramach monarchii habsburskiej rozwinęła się silna tendencja polonizacyjna. W drugiej połowie XIX w. powstała tutaj warstwa inteligencji żydowskiej, zorientowanej na kulturę polską. U progu niepodległości na sytuację Żydów we wschodniej części Galicji wpływał polsko-ukraiński konflikt, w którym każda ze stron oczekiwała od nich poparcia. Do cech charakterystycznych Żydów zamieszkałych na Kresach (560 tys.) należały stosunkowo nikłe wpływy chasydyzmu i brak tendencji polonizacyjnych. Modernizująca się inteligencja żydowska często wybierała kulturę rosyjską. Również tutaj, szczególnie na Wileńszczyźnie, Żydzi stanęli wobec etnicznego konfliktu polsko-litewskiego. Żydzi Wielkopolski stanowili natomiast grupę najmniejszą (30 tys.), silnie naznaczoną ideologią haskali, osłabioną asymilacją oraz migracjami w głąb Rzeszy i do USA. Większość Żydów II RP mieszkała w miastach i miasteczkach (sztetlach) w centralnej, południowej i wschodniej części Polski; tylko kilkadziesiąt tysięcy w województwach zachodnich. Charakterystyczna dla osadnictwa żydowskiego w Polsce była stosunkowo niska koncentracja. W siedmiu największych gminach (Warszawa, Łódź, Lwów, Wilno, Kraków, Białystok, Lublin) mieszkało zaledwie 27 proc. polskich Żydów. Jeśli żyli na wsiach, to głównie na wschodzie kraju. Struktura zawodowa odzwierciedlała miejski charakter społeczności żydowskiej. O ile większość ludności II RP nadal żyła z rolnictwa, o tyle Żydzi czynni byli w handlu i szeroko rozumianym przemyśle (głównie jako rzemieślnicy i chałupnicy). Z punktu widzenia gospodarki Polski wpływ Żydów, prócz handlu, gdzie stanowili większość zatrudnionych, widoczny był również w wolnych zawodach. Stanowili oni ponad połowę lekarzy z prywatną praktyką oraz 1/3 adwokatów, notariuszy i radców prawnych. Tożsamość i polityka. Obok różnic geograficznych i społecznych ważnym kryterium podziału społeczności żydowskiej, rozumianej jako ogół wyznawców judaizmu, były afiliacje polityczno-ideologiczne i co za tym idzie rodzaj preferowanej tożsamości. W ciągu II połowy XIX w. pojawili się Polacy wyznania mojżeszowego, którzy przyjęli polski styl życia, zachowując związek z żydostwem poprzez religię (często zresztą jedynie formalny). Była to grupa stosunkowo nieliczna, choć wielu jej przedstawicieli wniosło wielki wkład w kulturę polską. Trudno dokładnie określić jej wielkość, w II RP zapewne nie przekraczała 10 proc. ogółu ludności wyznania mojżeszowego. Na początku lat 20. asymilowani Żydzi próbowali uczestniczyć w życiu politycznym, później jednak ich pozycja polityczna coraz bardziej się marginalizowała. Mimo iż ideologia asymilacyjna – wobec narastania antysemityzmu i rozwoju żydowskich ruchów narodowych – przestała mieć siłę nośną zarówno po stronie żydowskiej, jak i polskiej, w okresie międzywojennym miała miejsce językowa polonizacja Żydów, która nie pociągała za sobą zmian w obrębie tożsamości narodowej. Młode pokolenie, w większości kształcone w polskiej szkole, znało i posługiwało się coraz częściej w życiu codziennym językiem polskim, zachowując żydowskie poczucie narodowe. Dla zdecydowanej większości żydostwo oznaczało również lub przede wszystkim żydowską przynależność narodową. Tradycyjni Żydzi nie widzieli zresztą różnicy między tożsamością religijną i narodową, postrzegając Żydów jako naród religii. Agudas Isroel. Religijna ortodoksja. Postępująca sekularyzacja i ideologiczne wyzwania stawiane przez nowoczesne żydowskie ruchy polityczne, przede wszystkim przez syjonizm, zmusiły środowiska ortodoksyjne do podjęcia obrony tradycyjnego stylu życia za pomocą środków politycznych. W 1916 r. ortodoksi założyli struktury partii Agudas Isroel. Głównym obszarem jej wpływów było Królestwo Polskie, gdzie najwięcej zwolenników miał duchowy przywódca partii cadyk z Góry Kalwarii (Gerer Rebe) Abraham Mordechaj Alter. W swej działalności politycznej Aguda koncentrowała się przede wszystkim na walce o władzę w strukturach wyznaniowych gmin żydowskich. Po wyborach gminnych w 1924 r., które objęły tereny byłej Kongresówki i stanowiły pierwszy po wojnie sprawdzian rozkładu sił politycznych, Aguda musiała jednak podzielić się władzą z syjonistami. Wybory gminne w 1931 r., dzięki wsparciu władz państwowych oraz bojkotowi Bundu, dały Agudzie pewną przewagę, dzięki czemu odniosła zwycięstwo w takich ważnych gminach, jak Warszawa czy Łódź. Ostatnie przed wojną wybory w 1936 r. pokazały natomiast znaczne osłabienie wpływów środowisk religijnych. Porażka Agudy uwarunkowana była nie tylko bieżącą sytuacją polityczną, ale również intensywną sekularyzacją społeczności żydowskiej. W przededniu wojny nie więcej niż 40 proc. polskich Żydów opisać można jako tradycyjnie religijnych. Lewica niesyjonistyczna. Jidyszyzm. Dla środowisk świeckich, które odrzucały lub umniejszały znaczenie tradycji religijnej, podstawą wspólnoty żydowskiej był naród. Niesyjonistyczna lewica, która przyszłość Żydów wiązała ze społeczną przebudową Polski, ową wspólnotę narodową kształtować chciała, podobnie jak folkiści, wokół wspólnego języka jidysz; syjoniści – wokół wspólnego terytorium poza Polską. W międzywojennej Polsce Bund bardzo intensywnie działał na rzecz rozwoju kultury jidysz, m.in. prowadząc szkoły z językiem wykładowym jidysz. Partia miała poparcie społeczne głównie w dużych przemysłowych miastach Polski centralnej, takich jak Warszawa i Łódź, uzyskując łącznie ok. 10 proc. głosów w wyborach parlamentarnych. Radykalizacja postaw społecznych w czasie kryzysu gospodarczego i większa koncentracja partii na doraźnych celach społeczności żydowskiej (obrona przed narastającym antysemityzmem) spowodowały, że w drugiej połowie lat 30. Bund zaczął stawać się wiodącą żydowską siłą polityczną, osiągając wysokie poparcie w wyborach gminnych i miejskich. Syjoniści. Nowoczesny naród. Jądro żydowskiego obozu narodowego stanowili syjoniści. Wychodząc z podstawowego założenia, że Żydzi są nowoczesnym narodem, uważali, że jak każdy inny naród mają prawo do posiadania autonomicznego terytorium czy wręcz niepodległego państwa w Palestynie. Ruch syjonistyczny był bardzo zróżnicowany, od religijnej partii Mizrachi przez najsilniejszą frakcję demokratycznych ogólnych syjonistów aż po różne partie lewicowe (np. Poalej Syjon Lewica i Poalej Syjon Prawica). Ideologiczna negacja diaspory nie oznaczała jednak dla syjonistów rezygnacji z udziału w polityce polskiej. Wręcz przeciwnie, stanęli oni do walki o przywództwo i reprezentację interesów żydostwa, biorąc udział w wyborach parlamentarnych, samorządowych i gminnych. Politykiem szczególnie zaangażowanym na tym polu był ogólny syjonista Izaak Grünbaum. Już na jesieni 1918 r. podjął inicjatywę stworzenia przedstawicielstwa skupiającego wszystkie żydowskie nurty polityczne. Do utworzonej przez niego Tymczasowej Żydowskiej Rady Narodowej poza syjonistami ogólnymi i Mizrachi inne żydowskie partie polityczne nie przystąpiły, zasłaniając się różnicami ideologicznymi. W wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1919 r. syjoniści z list TŻRN uzyskali ponad połowę żydowskich głosów. Mniejsze poparcie zanotowali w wyborach gminnych w 1924 r., co oznaczałoby spadek poparcia politycznego w społeczeństwie żydowskim, jednak pamiętać należy, że w okresie międzywojennym obserwować można prawidłowość, iż na arenie wewnątrzżydowskiej syjoniści uzyskiwali mniejsze poparcie niż w wyborach parlamentarnych, dokładnie odwrotnie niż Aguda. Doświadczenia Grünbauma z czasu wyborów do Sejmu Ustawodawczego, kiedy nie udało się zjednoczyć żydowskich partii politycznych i wiele głosów zostało zmarnowanych, spowodowały, że przed wyborami w 1922 r. podjął jeszcze śmielszy projekt polityczny. Do Bloku Mniejszości Narodowych przystąpiły partie niemieckie, większość białoruskich oraz ukraińskie z Wołynia. W BMN obok syjonistów z b. zaboru rosyjskiego znalazły się Aguda i Centrala Związku Kupców, natomiast syjoniści z Galicji stworzyli własne listy. Mniejszości odniosły w wyborach spory sukces, sam BMN zdobył 16 proc. głosów i 66 mandatów, z tego 19 przypadło posłom żydowskim, a galicyjscy syjoniści wprowadzili do sejmu dalszych 15. Choć na tej podstawie niezwykle trudno ocenić poparcie udzielone syjonistom, stanowili oni zdecydowaną większość Koła Żydowskiego, stworzonego po wyborach w sejmie. W wyborach 1928 r. nie powtórzyli swego sukcesu, oddając więcej pola faworyzowanej przez sanację Agudzie. Wraz z polityczną marginalizacją sejmu w latach 30. ogólni syjoniści zaczęli wycofywać się z aktywnej polityki krajowej, poświęcając więcej uwagi sprawom palestyńskim. Tracili też dominującą pozycję w ruchu syjonistycznym na rzecz bardziej radykalnych skrzydeł: lewicy i rewizjonistycznej prawicy. Folkiści. Świecki diasporowy nacjonalizm. W pierwszych latach niepodległości pewne znaczenie polityczne na terenie b. zaboru rosyjskiego miała założona w 1916 r. Żydowska Partia Ludowa, która budowała swój program na idei świeckiego diasporowego nacjonalizmu, stworzonej przez wybitnego historyka żydowskiego Szymona Dubnowa. Opowiadała się za programem autonomii narodowo-kulturalnej opierającej się na języku jidysz. Występowała przeciwko syjonistom, przyszłość żydowską widząc we wschodnio­europejskiej diasporze, ale zwalczała również radykalizm społeczny jidyszystowskiej lewicy. Podczas wyborów do Sejmu Ustawodawczego folkiści (określenie to pochodzi od jidy­szowej nazwy partii Folkspartaj) uzyskali 13 proc. żydowskich głosów, ale pod koniec lat 20. utracili wpływy na ulicy żydowskiej. Komuniści. Internacjonalistyczna deetnizacja. Odrębną grupę stanowili Żydzi, którzy przystąpili do ruchu komunistycznego. Wraz z odejściem od religii stopniowo porzucali żydowską tożsamość, nie nabywając przy tym polskiej, co nazwano internacjonalistyczną deetnizacją. Mimo iż tworzyli znaczącą część ruchu komunistycznego w Polsce, ich wpływy w społeczeństwie żydowskim były znikome. W Polskiej Partii Komunistycznej, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i ich młodzieżowych przybudówkach działało w latach 30. ok. 10 tys. Żydów, którzy stanowili 1/4 ogólnej liczby ich członków. Dalsze 30 tys. Żydów zrzeszonych było w związkach zawodowych, które były kontrolowane przez komunistów. Instytucje żydowskie. Chociaż mniejszość żydowska w Polsce nie zdołała wywalczyć autonomii narodowo-kulturalnej, jednak funkcjonowała autonomiczna sieć instytucji i organizacji żydowskich: religijnych, kulturalnych i społecznych. Część stanowiła kontynuację od dawna istniejących, inne powstały pod wpływem zmieniających się warunków życia w diasporze i przemian społecznych. Najstarszy rodowód miały towarzystwa religijne oraz religijno-dobroczynne. Religijna obsługa wyznawców religii mojżeszowej (rabinat, prowadzenie cmentarza, łaźni rytualnej, nadzór nad ubojem rytualnym) należała do gmin żydowskich, jednak obok nich działały dziesiątki stowarzyszeń powołanych dla bardziej szczegółowych zadań, takich jak organizacja pogrzebów (Chewra Kadisza), opieka nad chorymi (Linas Hacedek), czuwanie nad zachowaniem szabatu i przestrzeganiem przepisów judaizmu (Szomrej Szabat), pomoc żywnościowa najuboższym (Bejs Lechem), zapewnienie posagu ubogim pannom (Hachnasat Kalo). Część stowarzyszeń zorientowanych na pomoc społeczną nie miała charakteru religijnego, jak Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ), które zajmowało się ambulatoryjną pomocą medyczną, promowaniem poprawy higieny oraz organizowaniem kolonii dla dzieci żydowskich, lub prowadzące domy dziecka Towarzystwo Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi CENTOS. Duże znaczenie miały także organizacje gospodarcze i zawodowe. W skali ogólnopolskiej najważniejsze były Centrala Związku Kupców Żydowskich oraz Centralny Związek Rzemieślników Żydów w Polsce. Aktywna była Organizacja Twórczości Przemysłowej, Rzemieślniczej i Rolniczej wśród Żydów w Polsce ORT. Część Żydów należała do mieszanych wyznaniowo organizacji gospodarczych i cechów rzemieślniczych. Podobnie część Żydów uczestniczyła w działalności polskich klubów sportowych, niemniej w okresie międzywojennym zdecydowana większość należała do klubów żydowskich. Powstawały one głównie z inicjatywy działaczy partii syjonistycznych i lewicowych, które w swoich programach politycznych podkreślały znaczenie aktywizacji fizycznej społeczeństwa żydowskiego. Kluby Makabi z reguły związane były z ogólnymi syjonistami, Jutrzenka – z Bundem, Hapoel – z Poalej Syjon Prawica, a Gwiazda – z Poalej Syjon Lewica. Warto dodać, że wielu żydowskich sportowców odnosiło sukcesy na arenie międzynarodowej. Bokser Gwiazdy Szapso Rotholc, mistrz Polski w wadze muszej, był brązowym medalistą mistrzostw Europy w 1934 r., a rdzeń kadry Polski w ping-pongu i szachach tworzyli zawodnicy żydowscy. Trójjęzyczność. Społeczność żydowska przykładała wielką wagę do rozwoju życia kulturalno-oświatowego, pozostającego w ścisłym związku z opisanymi wyżej orientacjami religijnymi i politycznymi. Tradycyjna religijna kultura polskich Żydów w wyniku rozwoju nowoczesnych ruchów politycznych, modernizacji i sekularyzacji została wzbogacona o trzy świeckie systemy kulturowe – oparte na jidysz, hebrajskim i polskim. Edukacja. Żadna sfera kultury nie odzwierciedlała tej różnorodności lepiej niż edukacja. W II RP istniały szkoły religijne i świeckie, hebrajskie, jidyszowe i polskie oraz wiele wariantów pośrednich. Najważniejszy