Trójjęzyczność. Pojawienie się odmiennych propozycji ideowych, różnych od religijnego fundamentu, który przez całe wieki był spoiwem tożsamości żydowskiej wspólnoty w diasporze, przyczyniło się do coraz bardziej wyrazistego kształtowania żydowskiej kultury świeckiej. Od XIX w. – wraz z prądem asymilacji – artyści żydowscy decydowali się na wybieranie polszczyzny jako języka nowoczesnej literatury. Równolegle tworzona była świecka literatura w języku jidysz oraz literatura nowohebrajska. Prof. Chone Shmeruk podkreślał ów – jedyny w swoim rodzaju – fenomen trójjęzyczności kultury żydowskiej, jaką tworzono na ziemiach polskich. Literatura nowohebrajska powstawała od końca XIX w., najważniejszymi jej twórcami byli: Chaim Nachman Bialik (1873–1934), Saul Czernichowski (1875–1943), Achad Ha-Am (1856–1927), Josef Chaim Brenner (1881–1921), Micha Josef Berdyczewski (1865–1921), Uri Nissan Gnessin (1841–1913). Fundamenty nowoczesnej świeckiej literatury jidysz stworzyli: Mendele Mojcher Sforim (1836–1917), Szolem Alejchem (1859–1916) i Icchok Lejbusz Perec (1852–1915). W dwudziestoleciu międzywojennym najwybitniejszymi twórcami z tego kręgu byli: Icyk Manger (1901–69), Abraham Suckewer (1913–2010), Szalom Asz (1880–1957), Alter Kacyzne (1885–1941), Josef Opatoszu (1886–1954), Izrael Joszua Singer (1893–1944), Jehoszua Perle (1888–1944), Izaak Baszewis Singer (1902–91) oraz Izrael Rabon (1900–41). Prasa. Jedną z ważniejszych oznak powstawania świeckiej kultury żydowskiej był rozwój czasopism. Pojawiały się one już w pierwszej połowie XIX w. („Bikurej ha-itim”, tj. Przegląd Współczesny w 1820 r., czy Obserwator Nadwiślański – „Der Beobachter an der Weichsel” w latach 1823–1924). W drugiej połowie XIX w. w Warszawie powstały: „Jutrzenka” (1861–63) oraz „Izraelita” (1866–1915) – po polsku, „Ha-cfira” – po hebrajsku (w latach 1862, 1874–1931), a w jidysz – „Warszojer Jidisze Cajtung” (1867–68). Prawdziwy zaś rozkwit przeżywała żydowska prasa w latach międzywojennych. Ukazywały się pisma w języku jidysz („Hajnt”, 1908–39, „Der Moment”, 1910–39), w polskim („Nasz Przegląd”, 1923–39, „Chwila”, 1919–39, „Opinia” 1926–35, „Nasza Opinia”, 1935–39, „Nowy Dziennik”, 1918–39). Uwagę zwraca różnorodność periodyków – od pism naukowych („JIWO Bleter”, 1931–39, „Historisze szriftn”, 1929–33 czy wydawany po polsku „Miesięcznik Żydowski”, 1930–35), po pisma sensacyjne i brukowe („Undzer Ekspress”, 1926–39; „5-ta rano”, 1931–39). Ważne dla żydowskiej literatury stało się „Literarisze Bleter” (1924–39) redagowane przez Nachmana Majzela i Melecha Rawicza. Publikowano tam nie tylko recenzje i eseje, ale też poezję i prozę współczesnych autorów. (Ukazała się właśnie znakomita publikacja na temat prasy: „Studia z dziejów trójjęzycznej prasy żydowskiej na ziemiach polskich XIX–XX w.”, pod redakcją Joanny Nalewajko-Kulikov). Czasy międzywojenne to również rozwój działalności wydawniczej, aktywne uczestniczenie środowisk żydowskich w życiu teatralnym, filmowym czy muzycznym ówczesnej Polski. Literatura polsko-żydowska. W perspektywie historii literatury mamy tu do czynienia z dwoma – bodaj najważniejszymi, jeśli chodzi o wybór języka polskiego jako języka twórczości – zjawiskami. Pierwszy z tych fenomenów znakomicie opisała prof. Eugenia Prokop-Janiec, przypominając definicję literatury polsko-żydowskiej. Za twórców przynależnych do tego grona uznała tych, którzy swoje teksty pisali w języku polskim, ale podejmowana przez nich tematyka była związana z dziedzictwem kulturowym judaizmu. W gronie pisarzy polsko-żydowskich, mimo dużego zróżnicowania poglądów dotyczących zasadniczych kwestii estetycznych, dostrzec można rodzaj wspólnoty myślenia o kształcie nowoczesnej żydowskiej kultury. Wspólnotę tę charakteryzuje przede wszystkim dążenie do modernizacji kultury tradycyjnej, propozycja świeckiej perspektywy oraz propagowanie dążeń antyasymilacyjnych. Poeci i pisarze należący do grona twórców literatury polsko-żydowskiej to m.in. Maurycy Szymel (1903–42) piszący zarówno po polsku, jak i w jidysz, Karol Dresdner (ca 1908–43), Roman Brandstaetter (1906–87), Anda Eker (1912–36), Daniel Ihr (?–1942), Stefan Pomer (?–1941?), Mieczysław Braun (1902–41?), Juliusz Wit (1901?–42) czy Kalman Segal (1917–80). Dochodziło między nimi, oczywiście, do wielkich debat: co ma być fundamentem twórczości, jaki język, które elementy kulturowe są najbardziej istotne? Spór taki toczyli m.in. Roman Brandstaetter i Maurycy Szymel – pisała o tym dokładniej Eugenia Prokop-Janiec w książce „Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne”. Z pewnością można mówić o kształtowaniu się od co najmniej połowy XIX w. nowej tożsamości żydowskiej na ziemiach polskich. Jedna z jej wersji została zapisana w literaturze polsko-żydowskiej. Większość polsko-żydowskich artystów w latach 20. uznawała za status quo akulturację, która rozpoczęła się jeszcze w XIX stuleciu. Była to próba spotkania elementów obu kultur i szukania syntezy. Tematami najważniejszymi dla takich pisarzy były zagadnienia tożsamości, zakorzenienia, poszukiwania przestrzeni własnej, ale wyrażane w obrębie języka polskiego. Wspólna ojczyzna. Powstanie nowej Polski Żydzi (ci, którzy byli przeciwni asymilacji) często traktowali jako szansę dla podkreślenia własnej tożsamości narodowej. Owo poczucie przynależności do narodu sprawiało, iż część z nich miała nadzieję na przekonanie polskich współobywateli, że Żydzi są nie tylko lojalnymi mieszkańcami nowego państwa, ale także że są takim samym jak Polacy narodem, nie zaś tylko odrębną wspólnotą religijną. Przypominano przynależność do historycznej wspólnoty zamieszkującej ziemie polskie. W artykule redakcyjnym zamieszczonym we lwowskim piśmie „Chwila” (z 18 października 1919 r.) czytamy: „Żydzi są niezawodnie elementem od Polaków różnym, ale państwu polskiemu, na którego ziemiach od 800 lat mieszkają, wcale nie obcym (…) pojęcie ojczyzny, jako ziemi należącej jedynie do Polaków i przeznaczonej wyłącznie do pielęgnowania kultury polskiej nie może się ostać wobec faktu, że Polskę zamieszkują także inne narody w znacznej liczbie”. Na wiele sposobów podkreślano i przypominano związki żydowskie z Polską, zaangażowanie oraz emocjonalne przywiązanie do Polski. Jeden z poetów, Mieczysław Braun (1902–41 albo 42), w wierszu, którego tytułem jest data państwowego święta („11.XI.1929”), pisał, zwracając się do bezimiennego żydowskiego handlarza: „Polska twojemu sercu bliska Wstała wolna ojczyzną twoją. Niech się dawne tęsknoty ukoją, Stary Żydzie, nieznany z nazwiska”. Poeta dodaje jednak także znaczące słowa na zakończenie wiersza, wyraźnie wskazujące na problemy oraz rozczarowania, jakich doznali Żydzi w państwie polskim: „Polska stanie się twą Ojczyzną W dniu powszechnej sprawiedliwości”. Inny twórca, Jakub Lewittes (1892–1942), zwracał uwagę na potrzebę pamiętania o doświadczeniach wspólnych i pisał: „dziećmi jesteśmy jednej–jedynej i niepodzielnej”. Lewittes w tym samym wierszu nie stronił od eksponowania różnic i tego, co bolesne, ale przede wszystkim zachęcał do zjednoczenia wysiłków wszystkich warstw społecznych oraz wszystkich grup narodowych w obronie Polski. W tej bowiem wersji przestrzeń państwa polskiego traktowana była jako naturalne miejsce istnienia narodu żydowskiego. Manifest Appenszlaka. Bardzo ciekawym świadectwem myślenia o narodzie żydowskim jest publicystyczny tekst Jakuba Appenszlaka (1894–1950), autora polsko-żydowskiego. Wykorzystując za wzór słynne „J’accuse!” Emila Zoli, Appenszlak pisze oskarżenie Polski. („Oskarżam!”, „Almanach Żydowski”, 1918 r., wszystkie cytaty pochodzą z tego tekstu). Zasadniczą winą Polski, kraju, który ongiś „wygnańców przyjął łaskawie i wydziedziczonych, prawem ludzkim obdarzył”, staje się w początku XX w. szkodzenie emancypacyjnym żydowskim dążeniom narodowym. Autor wskazuje na zasadniczy problem – usytuowanie społeczności żydowskiej poza ogółem mieszkańców, niedostrzeganie istnienia przez całe wieki odrębnej klasy społecznej (tak jak klasyfikowano stan chłopski czy mieszczan) czy grupy etnicznej. Najcięższą winą jest „pojęcie wasze o nas”. Istnieje w żydowskiej pamięci historycznej „niezapomniana jałmużna polska”, „wielka szlachetność”, świadomość, iż przybyszów do Rzeczpospolitej obdarzano przywilejami książęcymi i królewskimi. Podkreślając wspaniałomyślność władców, Appenszlak zadaje jednak dość zasadnicze pytanie o swoistą niebezinteresowność gestu przyjęcia narodu żydowskiego na ziemiach polskich. Przybysze bowiem podejmowali się zadań, jakimi gardziła szlachta. Mimo niewątpliwych zasług przy modernizacji kraju, mimo wielu dowodów patriotyzmu tak w epoce napoleońskiej, jak i w czasach powstań, mimo że „kochali się beznadziejnie w Polsce i ginęli za nią bezimiennie” – żydowscy mieszkańcy nie stali się w oczach Polaków współobywatelami. Appenszlak czyni wyrzuty tym, którzy od początku istnienia na terenach polskich żydowskiej diaspory uznali Żydów za obcych, wytyka fakt niedostrzegania wielkości narodu żydowskiego, jego wkładu w dzieje polskiego państwa i w tworzenie polskiej kultury. Wykluczenie, jakiego doznali w Polsce Żydzi, trwało na tyle długo, by uzasadnić zarzuty o „nieposzanowanie narodu”, o oddzielenie od współobywateli: „[Polska] – nam kazała w błotach ghetta gnić, gdy nasze dłonie kopały dla niej złoto, gdy duch naszych geniuszów ożywiał jej dzieła”. Autor przyznaje wprawdzie, iż byli i tacy, „co litowali się nad nami i gotowi byli ocalić nas, bylebyśmy tylko przestali być sobą” – szybko jednak surowo ocenia wszelkie projekty asymilacyjne. Żąda od polskiego społeczeństwa dopuszczenia do udziału w życiu zbiorowym, ale na równoprawnych warunkach, bez wyrzekania się żydowskiej tożsamości. Gorycz Appenszlaka jest tym większa, że uważa on, iż właśnie naród polski, cierpiący pod zaborami, usiłujący zachować w najtrudniejszych czasach swą tożsamość – ów naród nie docenia tego, że i Żydzi chcą być wierni własnemu dziedzictwu. Nawet ci najbardziej szlachetni Polacy nie potrafili inaczej niż schematycznie i stereotypowo postrzegać bliskich sąsiadów (autor wskazuje na Wyspiańskiego, Reymonta, Żeromskiego). Oskarżenie dotyczy także aktualnych wydarzeń – bojkotu handlu czy np. zakazania wstępu do parku młodemu człowiekowi „w szacie żydowskiej, który chciał na ławce pod świerkami książkę przeczytać, może właśnie poezje Adama Mickiewicza”. Retorycznie pyta Appenszlak, co mogą czuć odbiorcy, gdy czytają Stefana Żeromskiego piszącego „o Żydach polskich, jak o bagnie, na którego osuszenie rady niemasz, i sam Świętochowski tu nie pomoże! (…) I nie wie Żeromski, tak jak wiedzieć nie chce Polska cała, że (…) jakiś wielki poeta nasz tworzy, jakiś Bialik nasz lub Perec – w języku gospodarzy kraju – obcym i niemiłym – nowe, wielkie dzieła wykuwa”. Appenszlak przywołuje tu nazwiska wielkich twórców literatury i kultury (w przypadku Chaima Nachmana Bialika – nowohebrajskiej, w przypadku Icchoka Lejbusza Pereca – jidysz). Oskarżenie tak mocne ma służyć temu, „iżby j u t r o Polacy pod swe rozpatrzenie je wzięli”. Autor w imieniu młodych pokoleń Żydów deklaruje oczekiwanie zadośćuczynienia, którym miałoby być docenienie żydowskiej dumy narodowej. Appenszlak ma świadomość, iż paradoksalnie – syjonistyczne dążenia Żydów popierają w Polsce ci, którzy najchętniej widzieliby „Polskę dla Polaków” – ta „udana przyjaźń” skrywa twarz „wykrzywioną konwulsją antysemityzmu”. Emocje wobec Polski. O emocjonalnych związkach z Polską, ale również o doświadczeniu zdrady oraz wykluczenia pisał m.in. Eleazar Merchentraum (nieznane są daty narodzin i śmierci). W wierszu „Do Polski”, pośród deklarowanych uczuć miłości przywiązania do polskiej ziemi, przyrody oraz kultury, znajdujemy także wyraz nader gorzkiej świadomości: „Lecz wiem, że widząc smutną miłość mą ku tobie, Zazdrosne twoje dzieci mnie, jako przybysza, Zdradzieckim ciosem gniewu złożą w czarnym grobie I weźmie mnie w objęcia nieba twego cisza”. Owo poczucie rozczarowania nowo powstałą Polską znalazło wyraz także w publicystyce, gdzie w początkowych latach po 1918 r. z jednej strony często wyrażany bywa entuzjazm wobec polskiej niepodległości, zaś z drugiej zaniepokojenie i obawy wobec narastającego antysemityzmu. Satyra kontrantysemicka i antyrasistowska. O tym, iż nadzieje na akceptację różnych odmian żydowskiej tożsamości przez polskie społeczeństwo były płonne, przekonują się najmocniej środowiska pisarzy polsko-żydowskich w latach 30. Pojawia się wówczas wyraźny zwrot w ich twórczości. Intensywnie rozwija się publicystyka, formy polemiczne, pamflet czy teksty o wyraźnie politycznym wydźwięku. Jak pisała Eugenia Prokop-Janiec: „Uwagę zwraca rozkwit satyry i pojawienie się osobnych kolumn satyrycznych w gazetach codziennych”. W nowo powstałym wówczas warszawskim dzienniku „Nowy Głos” (1937–38), z którym współpracuje Szymel, prowadzona jest na przykład regularnie kolumna „Małpie zwierciadło”, a wśród publikujących tu autorów są twórcy znani z obiegu polskiego: Stanisław Jerzy Lec, Władysław Szlengel, Jerzy Kamil Weintraub i Leon Pasternak. Dominuje – znak czasu – satyra kontrantysemicka i antyrasistowska. Przykładami takich publikacji są: Samuela J. Imbera „Asy czystej rasy” czy Romana Brandstaettera „Zmowa eunuchów”. Literatura środowisk zasymilowanych. Obok grona twórców polsko-żydowskich drugą grupę tworzyli pisarze wywodzący się z rodzin zasymilowanych. Byli jednymi z najważniejszych artystów Drugiej Rzeczpospolitej. Często w swej tw