Jak chrześcijaństwo stało się religią Rzymu

Rodzina. Ten, którego imieniem otwieramy nową epokę w dziejach chrześcijaństwa, Flawiusz Waleriusz Constantinus (Konstantyn), przyszedł na świat w 272/273 r. jako syn wysokiego oficera Flawiusza Waleriusza Constantiusa (Konstancjusza) i Heleny, kobiety niskiego pochodzenia, być może jego konkubiny, a nie małżonki. W 293 r. ojciec Konstantyna został mianowany jednym z czterech władców rządzących imperium. Helena znikła z jego otoczenia, Konstancjusz zawarł małżeństwo z Teodorą, córką lub pasierbicą swego cesarskiego kolegi Maksymiana. Dała mu sześcioro dzieci. Choć status Konstantyna był gorszy od członków tej gromadki, trafił do otoczenia Dioklecjana, przygotowywano go do pełnienia wysokich urzędów, brał udział w działaniach wojennych. Gdzieś w tych latach urodził mu się najstarszy syn Kryspus. Jego matka (podobnie jak Helena) była zapewne konkubiną. W 306 r. Konstantyn otrzymał zgodę na dołączenie do ojca wojującego w Brytanii z Piktami. W tym samym roku, w Yorku, po śmierci Konstancjusza został obwołany przez armię cesarzem, podlegała mu w tym czasie Brytania i Galia. Helena znalazła swoje miejsce na dworze w Trewirze. W 307 r. Konstantyn zawarł małżeństwo z Faustą, córką Maksymiana, niegdyś cesarza u boku Dioklecjana. Dała mu ona trzech synów. W 326 r. miała miejsca niejasna tragedia na dworze: Konstantyn nakazał stracić Kryspusa, a następnie Faustę. Pozostali członkowie rozrośniętej rodziny Konstantyna zachowywali wobec niego niezmienną lojalność. Konstantyn a prześladowania chrześcijan. Wbrew temu, co o Konstantynie piszą encyklopedie i podręczniki, to nie on zamknął okres nieustannych prześladowań chrześcijan przez wrogie im pogańskie państwo, zmuszające ich do działania w ukryciu. Rzeczywistość historyczna była mniej jednoznaczna. Imperium Rzymskie nie było państwem totalitarnym, nie organizowało represji nieustannie, niezwykle rzadko wtrącało się w to, w co poddani wierzyli. Choć w III w. dwukrotnie cesarze (Decjusz 251–253 i Walerian 257–258) wydawali rozporządzenia, które stawiały przed chrześcijanami wybór między śmiercią lub ciężkimi robotami a apostazją (porzuceniem wiary), nie wygląda jednak na to, aby nawet w tych latach edykty były realizowane skutecznie, a ludzie ginęli w całym imperium w tym samym czasie dziesiątkami tysięcy. Poza tymi latami pełnymi grozy społeczności chrześcijańskie były atakowane jedynie z rzadka, więc wzrastały liczebnie, stawały się coraz zamożniejsze, budowały kościoły, przyciągały ludzi wykształconych i wpływowych. Kiedy w 303 r. Dioklecjan wszczął prześladowanie zwane wielkim, wydając aż cztery edykty określające urzędnikom, jak powinni postępować, był to już ostatni akt walki z chrześcijaństwem, z perspektywy wieków rozpaczliwy, gdyż niemający szans powodzenia: chrześcijanie byli obecni na wszelkich szczeblach społeczeństwa, a stopień ich społecznej i kulturowej integracji był tak znaczny, że skurczyły się drastycznie grupy zainteresowane ich fizyczną eliminacją i gotowe nią kierować. Po ośmiu latach nieskutecznych, choć krwawych, prześladowań następca Dioklecjana Galeriusz w 311 r. ogłosił edykt tolerancyjny, przyznając się do porażki. Jeśli nie pamiętamy o tym geście, to nie tylko z racji tego, że miał miejsce późno (na kilka dni przed zgonem ciężko chorego cesarza). Rola Konstantyna w dziejach chrześcijaństwa polega nie na zahamowaniu prześladowań, ale na przyjęciu wiary w Chrystusa i opiece, jaką otoczył Kościół. Jego cesarski ojciec Konstancjusz Chlorus (293–306) podporządkowując się nakazom Dioklecjana, wszczynał represje na obszarze swojej władzy, ale ograniczał je do konfiskaty budynków należących do Kościoła. Doszedłszy do władzy po jego śmierci, Konstantyn kontynuował linię życzliwej tolerancji, nie oznaczała ona jeszcze osobistego zaangażowania po stronie nowej religii. Mieściło się w niej nie tylko zaniechanie aktów wrogich, ale także obdarzanie Kościoła przywilejami. Była to postawa rozsądna: liczne gminy chrześcijańskie, zwłaszcza na takich silnie schrystianizowanych terenach jak Afryka, Italia, nie mówiąc o greckojęzycznej części imperium, stanowiły środowiska ważne, o których poparcie warto było zabiegać. Bitwa pod Rzymem. W 312 r. Konstantyn, panujący wtedy nad Brytanią, Galią (a może i Hiszpanią), wkroczył na teren Italii, dążąc do objęcia władzy nad całym cesarstwem. Stoczył poważne bitwy pod Turynem i Weroną, maszerował na Rzym, w którym znajdował się, razem ze znaczną częścią swej armii, Maksencjusz, jego pierwszy poważny przeciwnik. Bitwa rozegrała się u bram Rzymu przy moście Mulwijskim (lub Milwijskim) 28 października 312 r. Maksencjusz został pobity i stracił życie podczas ucieczki z pola bitwy – utopił się w wezbranych wodach Tybru. Wygranie bitwy stanowiło istotny krok na drodze ku zawładnięciu całym imperium: w jej wyniku Konstantyn stał się panem całej Italii, Sycylii i Afryki Północnej. Obok militarnego znaczenia zwycięstwo miało nade wszystko walor religijny: było znakiem opieki, darem opiekującego się cesarzem bóstwa. Jak wszyscy cesarze dochodzący do władzy na przełomie III i IV w. Konstantyn wiedział, że ma boski mandat na sprawowanie rządów. Miał świadomość, że bóstwo wybrało właśnie jego, oddając rządy nad rzymskim światem. Tę wiarę dzielili z Konstantynem jego poddani, a znakiem boskiego wyboru były dla nich militarne powodzenia cesarza: wierność armii gotowej iść z nim na wojnę i jej zwycięstwa. Tajemnice wizji. Nie wiemy, ku jakiemu Bogu zwracał się Konstantyn w pierwszych latach swego panowania, wydaje się prawdopodobne, że jak wielu ludzi jego czasów wybrał którąś z popularnych postaci Bóstwa Słonecznego. Ale zwycięstwo u bram Rzymu miało już innego boskiego opiekuna: stał się nim chrześcijański Bóg. Historyk Euzebiusz z Cezarei, który znał osobiście cesarza i z nim rozmawiał, w powstałym już po śmierci monarchy (po 337) żywocie napisał, że cesarz opowiedział mu o wizji, jaką zesłał mu Bóg jeszcze przed italską kampanią. Miała ona miejsce za dnia, a świadkami byli, jak Konstantyn przysięgał, także otaczający go żołnierze. Nad słońcem pojawiło się trofeum w kształcie świetlistego krzyża z napisem „Tym zwyciężaj” (po grecku: touto nika, przełożone na łacinę: in hoc signo vinces). Następnej nocy ukazał mu się Chrystus ze znakiem poprzednio widocznym na niebie, nakazując sporządzić jego kopię i używać jej jako ochrony przez wrogiem. Choć cesarz przysięgał Euzebiuszowi, że opowiadał mu prawdę, to jednak w kręgach jego ludzi krążyła inna opowieść, zapisana przez Laktancjusza, od 316 r. nauczyciela najstarszego syna Konstantyna, Kryspusa. Otóż wizja miała miejsce przed bitwą, w nocy; cesarz usłyszał głos, który go pouczył, że powinien umieścić na tarczach żołnierzy „znak niebiański Boga” (caeleste signum Dei): z opisu wynika, że miał to być chrystogram. Wizje są różne i żadną miarą (próbowano!) nie dadzą się sprowadzić do jednej. Dodatkową komplikację stanowi fakt, że Euzebiusz nie wspomina o wizji w „Historii kościelnej”, swym najważniejszym dziele, którego publikacją zajmował się osobiście jeszcze w 324 r. Dlaczego Konstantyn nie wspominał nikomu o wizji dziennej i następującym po nim śnie? Przecież opowiadanie o znaku danym przez Boga zgodne było z tym, co cesarz mówił o swym mandacie: „Ponieważ wielka i dręcząca bezbożność ciążyła nad ludźmi, ponieważ państwu groziła, jak od zarazy, zupełna ruina i nie było radykalnego, zbawiennego sposobu ocalenia, jaki ratunek przed złem znalazło Bóstwo? Bóg chciał właśnie moich usług i uznał je za odpowiednie do spełnienia swej woli”. (List do miast Wschodu w „Żywocie Konstantyna” pióra Euzebiusza). Wypada pogodzić się z niewiedzą. Wydaje się oczywiste, że przejście od życzliwości do namiętnego zaangażowania po chrześcijańskiej stronie odbyło się nagle; Konstantyn przeżył coś, co skłoniło go do konsekwentnego odtąd poddania się chrześcijańskiemu Bogu. Nawet jeśli nie był to jeden krok, ale ich kilka i to rozłożonych w czasie, temperatura uczuć religijnych cesarza pozostała po italskiej kampanii niezmiennie wysoka, a jego pragnienie zapewnienia chrześcijaństwu zwycięstwa, autentyczne. Edykt mediolański. Po zwycięstwie nad Maksencjuszem Konstantyn miał jeszcze dwóch konkurentów do panowania nad imperium: Licyniusza władającego Półwyspem Bałkańskim i prowincjami naddunajskimi, religijnie dość obojętnego, i Maksymina Daję, gorliwego poganina i prześladowcę chrześcijan, na Wschodzie. Na początku 313 r. Konstantyn zdecydował się na sojusz z Licyniuszem, któremu oddał za żonę swoją siostrę. Na uroczystościach weselnych w Mediolanie, gdzie obaj władcy się spotkali, uzgodnili przyszłą politykę religijną: zasadą stawała się swoboda wyboru i uprawiania kultu dla wszystkich oraz zwrot dóbr skonfiskowanych Kościołowi, a więc to, co Konstantyn od dawna już realizował na terenie swojego władztwa. W innej sytuacji znajdował się Licyniusz, który podjął wojnę z Maksyminem Dają o zdobycie terenów, na których chrześcijanie byli szczególnie liczni. To Licyniusz, znalazłszy się w Nikomedii, mieście nad morzem Marmara, będącym politycznym centrum Wschodu, ogłosił w czerwcu 313 r. rozporządzenie odwołujące się do decyzji mediolańskich. Tradycja chrześcijańska zdecydowała zapomnieć o roli Licyniusza, który w następnych latach stał się kolejnym wrogiem Konstantyna. Zwyciężony w 324 r., zabity na rozkaz Konstantyna w następnym roku, zasłużył w propagandowej wizji Konstantyna na miano ostatniego prześladowcy chrześcijan i tyrana. Zamiast o rozporządzeniu Licyniusza, podręczniki historii piszą o edykcie mediolańskim, a jego inicjatywa przypisana została wyłącznie Konstantynowi. Konstantyn i Kościół. W swym gorliwym pragnieniu wspierania chrześcijaństwa pierwszy cesarz chrześcijanin napotkał poważne trudności. Miał bowiem do czynienia z chrześcijaństwem głęboko podzielonym, zaangażowanym w rozmaite spory. Były wśród nich konflikty lokalne i często czysto personalne między biskupami; były konflikty o wiele poważniejsze, jak donatyzm i melicjanizm, wyrosłe z okresu prześladowań; gdy już po ich zakończeniu przystąpiono do oceny zachowań w dniach próby, wtedy często wśród oskarżonych umieszczano duchownych, a Kościół hierarchiczny oskarżano o pychę i nieuczciwość. Był wreszcie spór najważniejszy, doktrynalny, o treść wiary: sposób pojmowania relacji między Bogiem Ojcem a Chrystusem, jego Synem, rozpoczęty przez Ariusza i zwany od jego imienia. Jego wyjątkowe znaczenie wynikało z przekonania, że tylko słuszne pojmowanie bóstwa, słuszna wiara – ortodoksja, zapewnią człowiekowi zbawienie, gdyż Bóg odtrąci tych, którzy myślą o nim w sposób błędny. Arianizm podzielił niemal wyłącznie Kościoły chrześcijańskiego Wschodu, a więc obszarów, gdzie filozofia antyczna, przede wszystkim platonizm i arystotelizm, najsilniej naznaczyły mentalność nie tylko elit, ale pośrednio i mas. Konstantyn nie mógł pozostawać poza wszystkimi rodzajami konfliktów, gdyż widziano w nim arbitra z niebiańskim mandatem, który powinien dbać o to, by jego poddani zdążali słuszną drogą do Boga. Zwalczający się na różnych polach biskupi domagali się od niego decyzji, a także praktycznego wsparcia dla określonej grupy hierarchów. W ten sposób otwarta została droga do interwencji cesarzy w sprawy wewnętrzne Kościoła. Nie wiemy, kiedy Konstantyn zetknął się z tą stroną chrześcijańskiej religii. Zapewne bardz