„Nie należy szczypać szwaba, lecz bić pięścią w mordę” Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie. „Powiedz żonie i rodzicom, że ich bardzo kochałem i że umieram jak Polak. I pozdrówcie Góry Świętokrzyskie” – to były ostatnie słowa wypowiedziane przez jednego z najsłynniejszych cichociemnych, legendarnego dowódcę partyzanckiego z Gór Świętokrzyskich i Nowogródczyzny por. Jana Piwnika, „Ponurego”. Urodził się 31 sierpnia 1912 r. w niewielkiej świętokrzyskiej wiosce Janowice nieopodal Opatowa. Pochodząc ze średniozamożnej rodziny (utrzymywała się z roli i prowadzenia sklepu wiejskiego), ukończył nie tylko szkołę powszechną, ale również Państwowe Męskie Gimnazjum im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Świętokrzyskim. Uczniem nie był wybitnym. Dał się jednak poznać jako człowiek, który ma potrzebę czynu: działał w harcerstwie i organizacji Bratnia Pomoc, udzielał w kółku dyskusyjnym, w 1931 r. wziął udział w drugim powszechnym spisie ludności jako okręgowy komisarz spisowy w powiecie opatowskim, za co uhonorowano go odznaką „Za Ofiarną Pracę”. Grał w piłkę nożną i ręczną, zimą jeździł na nartach i łyżwach. Był też dość dobrym tancerzem. Policjant z armatą. Po zdaniu w 1932 r. matury zgłosił się na VII kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Uczelnia słynęła na całą Polskę nie tylko z wysokiego poziomu nauczania, ale również ze stosowania wymyślnych kar dla wychowanków, jak czyszczenie toalet szczoteczką do zębów czy mierzenie zapałką długości korytarza. Piwnik zakończył naukę z wynikiem powyżej przeciętnej. Może natomiast zdumiewać ocena bezpośredniego przełożonego, czyli dowódcy baterii szkolnej. Zarzucał mu: słabą indywidualność, przeciętną odwagę, przeciętne zdolności dowodzenia, małą zdolność wywierania wpływu na innych, słaby zmysł organizacyjny, powolność w podejmowaniu decyzji, naiwność, przeciętną siłę woli, niewykazywanie zamiłowania do służby wojskowej. Ostatecznie ocenił go na dostateczny. Czas pokazał, że mylił się we wszystkim. Piwnik wszedł na drogę kariery mundurowej i podążał nią bardzo konsekwentnie, od praktyk podoficerskich w 10. pułku artylerii ciężkiej w Przemyślu (1933 r.), poprzez służbę w wydziale śledczym stołecznej policji, gdzie zajmował się też ochroną osobistą premiera Leona Kozłowskiego, znanego z pijackich rautów po stolicy. Nic dziwnego, że ochroniarz Piwnik był niewyspany i przemęczony. Na szczęście dla niego Kozłowski podał się do dymisji i nowym podopiecznym został Walery Sławek, prowadzący spokojniejszy tryb życia. Piwnik systematycznie awansował; jako dowódca posterunku w Kisielinie na Wołyniu likwidował agentury komunistyczne, w Grupie Rezerwy Policyjnej w podwarszawskim Golędzinowie dowodził 1. plutonem. Przełożeni wysoko go cenili, o czym świadczy nadany 28 wrześniu 1938 r. przez premiera Felicjana Składkowskiego Brązowy Krzyż za „Zasługi w służbie bezpieczeństwa publicznego”. Wiosną 1939 r. w końcu został oficerem – aspirantem (pierwszy ze stopni oficerskich) i objął obowiązki dowódcy 3. kompanii. Sprawdzianem na nowym stanowisku było zadanie w Częstochowie – utrzymanie spokoju i porządku publicznego podczas wyborów do Rady Miejskiej i dorocznego Zjazdu Chrześcijańskiej Młodzieży Akademickiej. Ostatni przy moście. Pod koniec sierpnia przeprowadzono mobilizację policji w całym kraju. Zmilitaryzowana grupa golędzinowska wraz ze zmotoryzowaną kompanią saperów z Armii Modlin oraz batalionem czołgów lekkich 7 TP z Armii Prusy miała stanowić Szybką Grupę Zaporową. Jej zadaniem była ochrona mostów na Pilicy, a gdyby zaszła taka konieczność – zniszczenie ich. Po wybuchu wojny 3. kompania została skierowana do Nowego Miasta. 5 września ppor. Jan Piwnik objął jej dowództwo, zostając jednocześnie komendantem obrony miasta. Miał pod swą komendą 2 oficerów i 120 szeregowych. 6 września Nowe Miasto było silnie bombardowane przez Luftwaffe. Zerwana została łączność ze sztabem i sąsiednimi oddziałami. Jak pisał kancelista jednostki kpr. Mieczysław Zacharewicz, „dowódca Kompanii ppor. Piwnik Jan, mając na uwadze dobro Kompanii, i że Kompania nie potrafi wstrzymać napór npla [nieprzyjaciela], postanowił utrzymać się na stanowisku do najkrytyczniejszej chwili, by tym dać możność wycofania się całej armii, po tym zaś wysadzić mosty i wycofać się na Warszawę”. Już po wycofaniu się oddziałów wojskowych i wysadzeniu pierwszego mostu 3. kompania udała się w stronę Warszawy, ale Piwnik pozostał przy drugim moście wraz z kpr. Janem Pawłowiczem. Dopiero gdy już słyszeli natarcie piechoty niemieckiej, a grupki Niemców przekroczyły Pilicę i posuwały się w ich kierunku, Piwnik i Pawłowicz wysadzili most i samochodem popędzili do Warszawy. Węgierska podwójna gra. Pobyt w stolicy nie trwał długo. Kompanię ewakuowano. 21 września Jan Piwnik na czele oddziału przekroczył granicę węgierską. Żołnierze trafili do obozu internowania w Felsőpakony, a następnie László Major, gdzie Piwnik objął funkcję polskiego komendanta obozu. W jednym z przemówień z patosem podkreślał: „Możesz wywieźć wszystko, ale serca, ducha i miłości Ojczyzny z Polaków nie wydrzesz i z Polski nie wywieziesz – mściciela nie skujesz w kajdany, bo mściciel to cały naród Polski, który cię znienawidził i który wypowiedział ci straszną walkę, która doprowadzi do zmartwychwstania Polski. W sercach naszych tak jak w duszy poety są całe melodie i gamy uczuć – od uczucia lęku do uczucia radości po zmartwychwstaniu ojczyzny. A uczucia buntu walki i zemsty są równe i wielkie i wróg się przed nimi nie ukryje”. Tymczasem starał się zapełniać swym ludziom każdą wolną chwilę: organizował mecze piłki nożnej, szkolenia wojskowe, osobiście uczył francuskiego. Tłumaczył im także sytuację polityczną. Wizytujący obóz węgierscy oficerowie oceniali go jako jednego z najlepszych komendantów w okolicy. Nie byli świadomi, że Piwnik jest równie aktywny na zupełnie innym polu. W tym samym czasie należał do dowództwa konspiracji wewnątrzobozowej, organizującej ucieczki i przerzut ludzi do tworzonych we Francji Polskich Sił Zbrojnych. Odpowiadał za wyrabianie fałszywych dokumentów, organizował cywilne ubrania oraz odprawiał osoby przed ucieczką. Do końca 1939 r. z obozu w László Major zbiegło ponad 20 osadzonych, a ze wszystkich sąsiednich obozów ok. 70 osób. Niestety, informacja o ucieczkach dotarła do niemieckiego ambasadora, który skutecznie interweniował w węgierskim ministerstwie spraw zagranicznych. Madziarzy, którzy do tej pory przymykali oko na zmniejszającą się liczbę internowanych, musieli zareagować. W styczniu 1940 r. kompania Piwnika została rozwiązana, a ludzie przeniesieni do innych obozów. Przypieczętowany był także los dowództwa konspiracji – mieli zostać osadzeni w budapeszteńskiej cytadeli, a później w karnym obozie w Jolsva. Piwnik nie dał za wygraną. Symulował ciężki ból brzucha i 1 lutego 1940 r. trafił do szpitala w Budapeszcie, skąd uciekł. Przedostał się ku granicy z Jugosławią, którą sforsował na dziko za trzecim podejściem. Dzięki polskiej siatce przerzutowej pokonał także granicę z Włochami i pociągiem dotarł do Francji. 19 lutego zameldował się w koszarach Bessičres w Paryżu, gdzie po weryfikacji wstąpił w szeregi PSZ. Z kursu na kurs. Trafił do będącej w fazie organizacji 4. Dywizji Piechoty jako artylerzysta. Nie zdążył wziąć udziału w kampanii francuskiej. 19 czerwca w porcie La Pallice wszedł na statek, co nie obyło się jednak bez pewnych komplikacji. Kapitan jednostki nie chciał wpuścić żołnierzy na pokład, tłumacząc, że jest on przeładowany. Piwnik wściekł się i nakazał swym ludziom wyrzucić wszystkie bagaże cywili do wody. Dzięki temu znalazło się miejsce dla jego podkomendnych. 22 czerwca zszedł na ląd w angielskim Plymouth. Trafił do formowanej przez płk. Stanisława Sosabowskiego 4. Brygady Kadrowej Strzelców (później nazwanej 1. Samodzielną Brygadą Spadochronową), z której rekrutowano ochotników do zrzucenia w Polsce. Piwnik zgłosił się jako jeden z pierwszych. Wziął udział w szkoleniach m.in. z zaprawy dywersyjno-minerskiej, walki konspiracyjnej, prowadzenia samochodu, w kursie łączności i motorowym oraz tzw. korzonkowym, uczącym, jak przetrwać w terenie. Już jako porucznik 7 października został przeniesiony do Sztabu Naczelnego Wodza, a trzy dni później zaprzysiężony na rotę ZWZ pod pseudonimem „Ponury” i wyznaczony do przerzutu. Miejsce w podziemiu. Do kraju trafił w ramach operacji lotniczej Ruction w nocy z 7 na 8 listopada 1941 r. Po przejściu aklimatyzacji otrzymał przydział do komórki odbioru zrzutów kryptonim Syrena Komendy Głównej ZWZ, gdzie objął funkcję szefa odbioru zrzutów. Nadzorował przyjmowanie kolejnych ekip cichociemnych, rozlokowanie skoczków po kwaterach konspiracyjnych oraz zabezpieczanie zrzucanego wyposażenia i pieniędzy. Podlegali mu delegaci koordynujący przyjmowanie skoczków w poszczególnych okręgach. Piwnik nie czuł się jednak zbyt dobrze na tym stanowisku. Usilnie zabiegał o nowy przydział – chciał wykazać się w walce. Dzięki pomocy kolegów cichociemnych został skierowany do Wachlarza. 15 maja 1942 r. został wpisany w wykaz członków Wachlarza pod pseudonimami „Donat”, „Ponury”, „Jaś”, przy czym używał tego pierwszego. Objął dowództwo II Odcinka. Aby rozpoznać obszar swego przyszłego działania, odbył kilka wycieczek z Warszawy, by w końcu usadowić się w terenie. Na początku sierpnia 1942 r. został aresztowany wraz ze swym zastępcą, cichociemnym por. Janem Rogowskim, „Czarką”, w okolicach Zwiahla. Było to przypadkowe zatrzymanie. Cichociemni trafili do miejscowego więzienia pod zarzutem włóczęgostwa! Nie zamierzali czekać na ewentualne wypuszczenie. Po kilku tygodniach zdołali zbiec. Piwnik nie wiedząc, że jego miejsce na stanowisku dowódcy II Odcinka objął inny cichociemny, starał się ponownie organizować teren, jednak wkrótce razem z „Czarką” został odwołany do Warszawy. Część trasy do stolicy musieli pokonać pieszo. Obaj zachorowali na czerwonkę i wylądowali w jednym ze szpitali. Mniej szczęścia miał ich kolega kpt. Alfred Paczkowski, „Wania”, który z trzema podkomendnymi został w listopadzie 1942 r. aresztowany na III Odcinku Wachlarza. W jego przypadku Niemcy doskonale wiedzieli, kogo zatrzymali. W połowie grudnia informacja o aresztowaniu dotarła do KG AK. Zapadła decyzja o uwolnieniu żołnierzy. Dowództwo akcji powierzono Piwnikowi. Brawurowa akcja odbicia wachlarzowców została przeprowadzona 18 stycznia 1943 r. O spektakularnym sukcesie słychać było w całej okupowanej Polsce, a Piwnik otrzymał Order Wojenny Virtuti Militari V klasy. W okresie przejmowania struktur likwidowanego Wachlarza przez Kedyw (luty–marzec 1943 r.) „Ponury” wraz z „Czarką” uczyli jako wykładowcy na kursach dywersyjnych o kryptonimach Szkoła, Zagajnik, Filtry. Pod koniec tego okresu dowództwo AK wyraziło zgodę na realizację planu, który Piwnik rozważał od dłuższego czasu – przejścia na Kielecczyznę i zorganizowania tam oddziału partyzanckiego. Zgrupowania Partyzanckie. Pierwsze wyjazdy w nowy teren dały „Ponuremu” jeszcze więcej motywacji do działania. Okazało się bowiem, że w Okręgu Radomsko-Kieleckim AK dywersję koordynują jego koledzy cichociemni por. Eugeniusz Gedymin Kaszyński, „Nurt”, oraz ppor. Waldemar Szwiec, „Robot”. Skoczkowie mieli kontakt z kilkunastoosobowym oddziałem partyzanckim kpr. pchor. Józefa Domagały, „Wilka”. Grupa ta stała się podstawą do tworzenia przez Piwnika własnej koncepcji walki partyzanckiej. Sformułował ją tak: „Nie należy szczypać szwaba, lecz bić pięścią w mordę”. Dzięki przychylności dowódcy Kedywu płk. Emila Fieldorfa, „Nila”, w krótkim czasie zdołał przerzucić z Warszawy kilkadziesiąt spalonych osób z różnych struktur podziemia, w tym kilkunastu sprawdzonych w boju członków rozwiązanego Wachlarza. Na stałe przybył w Góry Świętokrzyskie 27 maja 1943 r. Miał zgodę na tworzenie oddziału partyzanckiego, a 4 czerwca został mianowany dowódcą okręgowego Kedywu. Dzięki temu pod pewnymi względami został wyłączony spod dowództwa szefa okręgu i bezpośrednio podporządkowany „Nilowi”. W swej niepospolitej ambicji stworzył nie jeden, ale aż trzy oddziały (pod dowództwem „Nurta”, „Robota” i ppor. Stanisława Pałaca, „Mariańskiego”). Z luźnych grup leśnych rozmaitej proweniencji powstały Zgrupowania Partyzanckie AK Ponury, skupiające ok. 350 żołnierzy z różnych organizacji podziemnych, od Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ), przez AK, po Bataliony Chłopskie (BCh), a nawet Gwardię Ludową (GL). Była to największa grupa partyzancka w tej części Europy. W wojsku „Ponurego” znaleźli się partyzanci innych narodowości: Gruzini, Rosjanie, Żydzi. Jedynym wyznacznikiem podczas przyjmowania kolejnych osób była ich gotowość do walki z okupantem. Zdradzony przez „Motora”. Zgrupowania oczyściły Kielecczyznę z licznych band rabunkowych terroryzujących ludność cywilną. Piwnik, były policjant, był nieugięty wobec bandytyzmu również we własnych szeregach. Karą za jakąkolwiek kradzież była kula w łeb, za nadużywanie alkoholu kula w łeb, za hańbienie kobiet kula w łeb. Żołnierze dobrze o tym wiedzieli. Każdy nowo przyjmowany był o tym informowany na wstępie. Partyzanci likwidowali konfidentów i pospolitych donosicieli. Ale przede wszystkim wypowiedzieli otwartą wojnę okupantowi, będąc niepokonanym przeciwnikiem od lipca do końca października 1943 r. Do słynniejszych akcji należało zajęcie w czwartą rocznicę wybuchu wojny powiatowego miasta Końskie, szereg ataków dywersyjnych na pociągi w okolicach Suchedniowa i Końskich oraz rozbicie we wrześniu kilkusetosobowej obławy na Wykusie. Jednym z największych osiągnięć cichociemnego było rozwinięcie w Zakładach Tańskich w Suchedniowie konspiracyjnej produkcji pistoletów maszynowych wzorowanych na angielskich stenach. Ludność Kielecczyzny traktowała „Ponurego” jak przedstawici