Nowa filozofia szkolenia

W kraju takich nie ma. „W Anglii otrzymali takie wyszkolenie dywersyjne, jakiego nie posiadali dywersanci »krajowego chowu«” – tak w latach 70. w liście do historyka Tomasza Strzembosza ocenił cichociemnych z Kedywu Okręgu Warszawskiego AK Józefa Czumę, „Skrytego”, i Ludwika Witkowskiego, „Kosę”, brat tego ostatniego, Henryk. W swojej opinii nie przesadził. A rozciągnąć ją można na wszystkich skoczków. Treningi odbywające się na Wyspach Brytyjskich (oraz później we Włoszech) miały każdego z nich jak najlepiej przygotować do zadań czekających w okupowanej Polsce. Nauka strzelania, walki wręcz, posługiwanie się materiałami wybuchowymi, obsługa stacji nadawczych, fałszowanie dokumentów oraz nieustanne dbanie o kondycję fizyczną – wszystko to sprawiało, że Armia Krajowa zyskiwała znakomicie wyszkolonych specjalistów, jakich w kraju trudno było znaleźć. Rosnące potrzeby AK. Armia Krajowa od początku swojego istnienia (jeszcze jako Służba Zwycięstwu Polski oraz Związek Walki Zbrojnej) funkcjonowała na zasadach zaciągu ochotniczego. Wstąpić do niej mógł każdy, oczywiście po spełnieniu odpowiednich wymagań, czy może raczej po wykazaniu się takimi cechami, jak dyspozycyjność, punktualność, odpowiedzialność, umiejętność zachowania tajemnicy. Jeśli dodać do tego, że w szczytowym okresie rozwoju, latem 1944 r., AK liczyła blisko 400 tys. członków, zrozumiałe się stanie, że w większości przypadków poziom ich umiejętności wojskowych nie należał do najwyższych. Nie licząc żołnierzy mających za sobą służbę w regularnej armii, także uczestników walk września 1939 r., w AK służyli ludzie, którzy wcześniej nie strzelali z żadnej broni, nie mówiąc o wysadzaniu pociągów czy prowadzeniu działań bojowych. Oczywiście dowództwo starało się to zmienić i organizowano zajęcia teoretyczne oraz, w miarę możliwości, praktyczne. W maju 1942 r. Stefan Rowecki, „Grot”, w podsumowaniu działalności AK za okres od 1 września 1941 r. do 1 marca 1942 r. informował naczelnego wodza Władysława Sikorskiego o uruchomionych w październiku 1941 r., prowadzonych przez specjalistów, kursach dla kierowników i instruktorów Związku Odwetu, poprzednika Kedywu. „Kurs trwa dwa tygodnie – pisał – i obejmuje 9 przedmiotów: ogólny, taktyka, saperka, telekomunikacja, kolejnictwo, mechanika, chemia, bakteriologia i toksykologia”. Do momentu powstania raportu przeszkolono na nim sto osób. Choć każda z nich przekazywała wiedzę dalej, to wydaje się jednak, że wobec potrzeb organizacji i tak było to o wiele za mało. Początki szkolenia. Lepiej, na pierwszy rzut oka, wyglądało to w przypadku współpracującej z AK, a od marca 1943 r. będącej jej częścią, Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW), powstałej 17 września 1939 r. w Stanisławowie na rozkaz gen. Wacława Stachiewicza. TOW od początku stawiała na wyszkolenie ludzi; tworzyły ją osoby specjalnie do tego celu przygotowywane jeszcze przed wybuchem wojny. W samej Warszawie w szeregach TOW w styczniu 1940 r. znajdowało się zaledwie 67 ludzi, zaś pod koniec 1941 r. – 437. Szkolenia obejmowały każdego z nich. Józef Rybicki, pracujący kolejno w Tomaszowie Lubelskim, Częstochowie, od czerwca 1941 r. w Warszawie, gdzie w listopadzie 1943 r. objął szefostwo Kedywu Okręgu Warszawskiego AK, jeszcze w 1940 r. przeszedł sześciotygodniowy kurs konspiracyjno-dywersyjny. Obejmował on zasady konspiracji (m.in. tworzenie legend, technikę zeznań, utrzymywanie łączności), działalność sabotażową (np. wrzucanie do cystern zapalników) oraz dywersyjną, jak zapamiętał „w tym m.in. praktyczne użycie środków saperskich, walki uliczne, przygotowanie akcji bojowej, przeprowadzenie wywiadu bojowego, kontrwywiad itd.”. Czytał także odpowiednie pozycje – np. „Walki uliczne gen. «Grota«”. Niestety nie wszyscy członkowie TOW mieli okazję odbyć tak kompleksowe szkolenie. Jeden z późniejszych podwładnych Rybickiego przyznawał, że choć uczono go zasad konspiracji, to już sam musiał dojść do tego, jak należy przygotować oraz przeprowadzić akcję bojową. Jeszcze inaczej wyglądało to w grupie, która wiosną 1942 r. wyjechała z Warszawy do Lasów Zamojskich, niedaleko Rozwadowa. Na jej czele stał ppor. Tadeusz Towarnicki, „Naprawa”, wtedy „De Vran”. Wśród uczestników znaleźli się późniejsi żołnierze oddziału 993/W kontrwywiadu KG AK, wykonujący wyroki śmierci wydane przez Polskie Państwo Podziemne, tacy jak Lucjan Wiśniewski, „Sęp”. Wspominał on: „Ten wyjazd w lasy rozwadowskie to był właśnie taki trening. (…) szkolenie z posługiwania się bronią, szkolenie fizyczne”. Kolejne szkolenia odbywały się po powrocie do miasta. „Kurs prowadził [por. Leszek] Kowalewski [dowódca oddziału 993/W]. (…) Trenowaliśmy na odludziu i w domach, w piwnicach, korytarzach”. Na prawdziwej strzelnicy trenowali żołnierze Oddziału Dywersji Bojowej (ODB) 17 z warszawskiego Żoliborza. Między ul. Włościańską a ul. Żeromskiego na płaskiej przestrzeni otoczonej wałem z piasku regularnie ćwiczyli żołnierze niemieccy. Zjawiali się tam dwa, trzy razy w tygodniu, jednak nigdy w niedzielę. I to właśnie, aby poprawić skuteczność używania broni krótkiej i pistoletów maszynowych, postanowili wykorzystać ludzie z ODB 17. Tylko raz natknęli się na kompanię niemiecką – przysłaną na karne ćwiczenia. Szczęśliwie wszystkim udało się bez problemu opuścić zagrożony obszar. Realia: teoria i Kodeks Boziewicza. Niezwykle rzadko udawało się wyjść w teren (nie licząc partyzantki), aby w praktyce przeprowadzić ćwiczenia. Większość zajęć odbywała się w ukryciu, w mieszkaniach, gdzie jedynie oglądano broń, ucząc się jej działania na pamięć, czy też poznawano tajniki prowadzenia akcji bojowych. Bywało jednak i tak, że nawet ta teoria stawała się marzeniem. Stanisław Likiernik, od jesieni 1943 r. żołnierz Oddziału Dyspozycyjnego A Kedywu OW opowiadał, jak uczestniczył w zajęciach konspiracyjnej podchorążówki. Jak stwierdził, prowadzący „to nie był dobry wykładowca, taki typowy oficer służbista. (…) Jego zajęcia w podchorążówce to była tragifarsa. Pamiętam, że kilka godzin spędziliśmy nad studiowaniem kodeksu honorowego Boziewicza”. I choć chodzili na treningi strzeleckie do lasów, to jedyne, co mu „z tej szkoły zostało, to (…) wiedza, jak ma wyglądać kołnierzyk podczas pojedynku”. Co faktycznie dawały kursy większości żołnierzy AK – trudno jednoznacznie stwierdzić. Nie ma jasnych kryteriów oceny wyników takich zajęć. Wydaje się jednak, że dużej części tych wykładów i treningów brakowało jednego: odejścia od metod stosowanych przez regularne armie. Konspiracja, dywersja, sabotaż czy nawet planowane na późniejszy okres powstanie wymagały odmiennego podejścia. Innego sposobu myślenia o walce. Takiego, jakie zaszczepiano cichociemnym. Potrzebni niekonwencjonalni instruktorzy. Jeszcze w trakcie przygotowań na Wyspach Brytyjskich kpt. Alfred Paczkowski, „Wania”, razem z trzema kolegami ze szkolenia otrzymał zadanie przygotowania planu powstania w małym miasteczku, gdzie siły okupacyjne byłyby kilkukrotnie większe. „Nie oceniam realności założenia – notował – ale nasze rozwiązania okazały się zupełnie inne niż starszych oficerów, i to było charakterystyczne. Reprezentowaliśmy inną szkołę. Sosabowski [płk/gen., dowódca 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej] wyraźnie trzymał naszą stronę w czasie omawiania gry”. O tym, że niekonwencjonalne sposoby prowadzenia walki w dywersji sprawdzały się lepiej, przekonany był również Henryk Witkowski, według którego „do dywersji trzeba było mieć indywidualne uzdolnienia i dlatego często zdarzało się, że nawet ten, który nie służył w wojsku, był lepszym dywersantem niż zawodowy wojskowy”. Specyfikę dywersji doskonale rozumiało dowództwo AK, regularnie dopominające się u władz w Londynie o przysyłanie do kraju kolejnych skoczków – i to jak najśpieszniej. Niekiedy wręcz sugerowano, jak w radiogramie do Naczelnego Wodza z piątku 22 maja 1942 r., aby – w razie gdyby brakowało odpowiednich kandydatów do przysłania do kraju – uruchomić kurs szykujący ich do nowej pracy, w której jednym z ich zadań, kto wie, czy nie najważniejszym w ostatecznym rozrachunku, byłoby przekazywanie wiedzy i umiejętności nabytych w Audley End i Briggens. W Polsce z miejsca stawali się kandydatami na cenionych wykładowców. Nie powinno dziwić w takiej sytuacji, że kiedy na wiosnę 1943 r. swoją działalność rozpoczynał Kedyw KG, wśród pracowników Oddziału IV (wyszkolenie) znalazło się wielu skoczków. Nowa szkoła. Kierujący Oddziałem IV ppłk Henryk Krajewski, „Trzaska”, cichociemny, stworzył specjalną szkołę dywersyjną, noszącą kolejno kryptonimy Szkoła (od wiosny 1943 r.), Zagajnik (od jesieni 1943 r.) oraz Filtry (w 1944 r.). Zakres oferty edukacyjnej jak na warunki podziemia był imponujący – taktyka, minerstwo, walka partyzancka, dywersja kolejowa, sabotaż w przemyśle, walka wręcz. „Trzaska” wiedział, kogo wybrać do pomocy. Słuchaczy, dowódców i instruktorów oddziałów dywersyjnych uczyli m.in. por. Zbigniew Bąkiewicz, „Zabawka”, rtm. Jerzy Sokołowski, „Mira”, por. Stanisław Kotorowicz, „Kron”, i ppor. Jan Marek, „Walka”, wszyscy cichociemni. Oni znajdowali się na etatach wykładowców, a wielu ich kolegów skoczków pojawiało się na zajęciach gościnnie, zapełniając w ten sposób czas, jaki akurat mieli, czekając na przydział. Role sal wykładowych przejmowały prywatne mieszkania. Zdarzało się, że łamano zasady bezpieczeństwa i wykorzystywano jeden lokal do kilku celów: spotkań różnych komórek ruchu oporu, jako magazyn, melinę dla poszukiwanych, punkt kolportaż. Liczba nadających się do wykorzystania przez konspirację domów, mieszkań czy sklepów stale malała, potrzeby zaś – rosły. Jako wykładowcy pojawiali się Alfred Paczkowski, ale i Jan Piwnik, „Ponury”, oraz Jan Rogowski, „Czarka”. Jedna z uczestniczek prowadzonych przez nich ćwiczeń wspominała: „Na inauguracji szkolenia »Donat« [Jan Piwnik] przedstawił relację z przebiegu odbicia żołnierzy Armii Krajowej z więzienia w Pińsku. Wrażenie było ogromne. Akcję tę, z której wszyscy byliśmy dumni, przygotowaną i obmyśloną w najdrobniejszych szczegółach, zrealizowaną z żelazną konsekwencją i wspaniałą znajomością warunków lokalnych – przedstawił nam »Donat« spokojnie i z pozoru beznamiętnie, choć »koronkowość« roboty zdradzała, jak bardzo miał ją »we krwi«. Chłonęliśmy każde słowo – zaszczytem było poznawać »Pińsk« z relacji samego dowódcy”. Żeby nie stracić niczego z wykładu, autorka relacji wszystko notowała, szykując konspekt do wykorzystania dla innych wykładowców. Kreda zamiast