Dzieje Ujgurów

Sześciogród. Współcześni Ujgurzy odwołują się do kultury, języka, tradycji historycznych oraz piśmiennictwa Ujgurów średniowiecza, którzy stworzyli m.in. własne pismo, byli handlową i polityczną potęgą, rozwijali buddyzm, chrześcijaństwo nestoriańskie, manicheizm i islam oraz zbudowali nowoczesną administrację państwową imperium Czyngischana oraz w państwach sukcesyjnych rządzonych przez dynastie Czyngisydów, wywodzących się od Czagataja. Jednak te relacje z dawnymi przodkami są obecnie w nauce traktowane jako dość dyskusyjne, aczkolwiek została zachowana ciągłość osadnicza ludów turkijskich na tych terenach. W XV w. używany od starożytności etnonim Ujgur wyszedł z użycia we wschodniej części Azji Środkowej. Powstało tam silne państwo Mogolistanu. Ogromną rolę odegrała w nim religia muzułmańska oraz wpływy kulturowe płynące z terenów dzisiejszego Uzbekistanu. W wersji przyjętej na tym obszarze dawała ona dużą wolność i niezależność kobietom. Suficki islam zdominował kulturę oraz mentalność mieszkańców oaz Kotlin Kaszgarskiej i Turfańskiej, którzy określali się do XIX–XX w. po prostu jako muzułmanie, tutejsi (jerłyk), względnie górale (tagłyk), lub za pomocą desygnatów geograficznych – od nazw oaz: Kaszgarczycy, Chotańczycy, Turfańczycy itd. Obszar ich zamieszkiwania był nazywany do XX w. najczęściej Altiszahrem, Krainą Sześciu Miast (basenu rzeki Tarym), Sześciogrodem. W ich składzie najczęściej wymieniano Kaszgar, Chotan, Jarkend i Aksu. Czarni i Biali Górale. Rządziły nimi dynastie przywódców bractw sufickich, chodżów, wywodzących się – według ich sakralnych genealogii – od samego proroka Muhammada/Mohameta. Pozbawili oni władzy w Mogolistanie Czyngisydów. Chodżowie byli podzieleni na dwa zwalczające się zaciekle – choć blisko spokrewnione – rody. Jednym z nich byli Czarni Górale (Kara Tagłyk). Ich głównym ośrodkiem był Jarkend. Rozciągali swoją władzę także na kirgiskich górali z zachodniego Tien-szanu. Natomiast centrum Białych Górali (Ak Tagłyk) był Kaszgar. Ich uczniami i zwolennikami (miurydami) były także kirgiskie plemiona zamieszkujące góry Pamir, Karakorum oraz Kunlun. Najsłynniejszym z chodżów był żyjący w XVII w. Afak Chodża. Z uwagi na sojusz z buddyjskimi Dżungarami, zawarty w skutecznej walce o władzę z pomocą samego dalajlamy, jest obecnie postacią nielubianą przez ujgurskich historyków i działaczy narodowych, choć nadal otaczaną wielką czcią przez miejscowych muzułmanów. Jego mauzoleum w Kaszgarze jest ważnym sanktuarium miejscowego, ludowego islamu. Xinjiang (Sinciang). W XVIII w. nastąpił rewolucyjny przełom w dziejach Azji Środkowej. Dominujący przez kilkaset lat nad sporą częścią Eurazji wojowniczy, a zarazem buddyjscy, zachodni Mongołowie (Dżungarowie, Ojraci, znani również w Europie jako Kałmucy) zostali na przełomie lat 50. i 60. tego stulecia eksterminowani przez wojska Chin rządzonych wówczas przez mandżurską dynastię Qing. W wyniku ludobójstwa Kotlina Dżungarska stała się w dużej mierze bezludna. Qingowie zaczęli tam przesiedlać muzułmanów z południa, z Kotliny Kaszgarskiej, a także mieszkańców centralnych Chin, ludy mandżurskie oraz zsyłać więźniów kryminalnych i politycznych. Nowi muzułmańscy koloniści byli określani po prostu jako rolnicy (taranczowie) w odróżnieniu od wcześniej zamieszkujących te ziemie ojrackich nomadów. Wielokrotne dochodziło do powstań kaszgarskich muzułmanów. Najsłynniejsze miało miejsce w II połowie XIX w., kiedy Jakub-beg, jeden z dowódców Chanatu Kokandu ogłosił się przywódcą państwa w Kotlinie Kaszgarskiej, o nazwie Jettiszahr (Kraina Siedmiu Miast, Siedmiogród – dawny Altiszahr zwiększony o Turfan). Ostatecznie dowódcy Qingów podporządkowali ponownie w całości Dżungarię oraz Kaszgarię ok. 1884 r. i nazwali je Xinjiang (Sinciang) – nowym pograniczem. Tak ostatecznie została sformowana wspólna przestrzeń z dwóch różnych geograficznie, historycznie i etnicznie regionów, oddzielonych od siebie wewnętrzną barierą w postaci gór Tien-szan. Stały się one wyobrażoną ojczyzną powstającego narodu ujgurskiego. Wkrótce na to terytorium rozprzestrzeniła się nazwa Turkiestan Wschodni. Nowoczesny naród ujgurski formował się więc – co ważne dla jego losów – na pograniczu dwóch imperiów: Romanowów i Qingów, przy oddziałującym na odległość imperium Osmanów. „Od Morza Śródziemnego aż do Morza Chińskiego”. Od połowy XVIII w. i pierwszych podbojów Qingów muzułmanie Turkiestanu Wschodniego uciekali na zachód, na terytoria obecnego Uzbekistanu (przede wszystkim do Kotliny Fergańskiej), gdzie ulegali asymilacji wśród pokrewnej ludności uzbeckiej. W II połowie XIX w., po zniszczeniu państwa Jakub-bega miała miejsce kolejna wielka ich ucieczka: tysiące rodzin zbiegło z Dżungarii. W ten sposób powstały kolonie Taranczów w dzisiejszym północnym Kirgistanie i południowo-wschodnim Kazachstanie, z centrami w Żarkencie (pierwotnie Jarkend, w dolinie Ili) i w Ałmaty. Ich mieszkańcy przynieśli do Azji Środkowej dania z makaronem (uważanym za wynalazek Ujgurów), które stały się symbolami ujgurskości w naszych czasach: lagman, aszliamfu, mampar etc. Zamieszkująca w Imperium Rosyjskim diaspora w latach rewolucji – 1917 r. – i budowy państwa sowieckiego stała się głównym ośrodkiem przebudzenia narodowego turkijskich muzułmanów Sinciangu. W tym duchu działali m.in. komunistyczny aktywista Abdułła Rozybakijew oraz poeta Abduhalik Ujgur. W 1921 r. w uzbeckim Taszkencie odbył się z inspiracji miejscowych władz sowieckich wielki zjazd delegatów „mas pracujących Dżungarii i Altiszahru”. Pod wpływem sugestii sowieckiego językoznawcy Siergieja Małowa uchwalono na nim „powrót do historycznej nazwy” Ujgurów. Ogromny wpływ wywarły również kontakty ujgurskich modernistów dżadidów z Turcją, gdy udało się zaszczepić w sercach Kaszgarczyków idee jedności ludów tureckich „od Morza Śródziemnego aż do Morza Chińskiego”. Republiki Wschodniego Turkiestanu. W latach 20. i 30. XX w. etnonim Ujgurzy rozprzestrzenił się w Chinach. Trwała tam od 1911 r. wojna domowa. Podczas niej Ujgurzy różnych regionów Sinciangu wielokrotnie powstawali, a kilkakrotnie próbowali również budować własne państwo narodowe. Pomagały im w tym sowieckie służby specjalne dążące do zwasalizowania Sinciangu. M.in. w ten sposób powstała w 1933 r. efemeryda – kaszgarska Zjednoczona Islamska Republika Turkiestanu Wschodniego (zwana również Republiką Ujguristanu) z własnymi prezydentami – Hodżą Nijazem i Sabitem Damułłą. W latach 1944–46 na północy Sinciangu (od Ili do Ałtaju) istniała również Republika Wschodniego Turkiestanu ze stolicą w Kuldży, którą kierował wybitny muzułmański autorytet religijny, potomek chodżów, prezydent Alichan-Tura Soguni (Szakirchodżajew). W szczątkowej formie przetrwała ona aż do 1949 r. Prezydenci I i