NRD: sąsiad za Odrą i Nysą

Relacje ze strefą okupacyjną. Ogromne straty poniesione przez Polskę w wyniku działań wojennych i niemieckiej polityki okupacyjnej w czasie II wojny światowej, śmierć i cierpienia milionów obywateli polskich, zniszczenie majątku narodowego stanowiły wielkie obciążenie dla stosunków z Niemcami. Ponadto na relacje z tym państwem nakładał się w drugiej połowie lat 40. coraz bardziej widoczny podział na dwa zwalczające się bloki polityczne. Polska oraz wschodnia część Niemiec (jako strefa okupacyjna) znalazły się w orbicie wpływów ZSRR i to właśnie polityka Moskwy będzie odtąd wpływać w znaczny sposób na stosunki polsko-niemieckie. Nic więc dziwnego, że pierwsze po II wojnie polityczne kontakty między Polską a Niemcami, w 1948 r., ograniczyły się do strefy okupacyjnej ZSRR. Nowym władzom komunistycznym w Polsce zależało na takim ułożeniu stosunków z Niemcami w przyszłości, by wykluczyć ponowną agresję tego państwa. Innym problemem było uzyskanie potwierdzenia zmian granicznych między Polską a Niemcami po 1945 r. Coraz silniejsza pozycja komunistów we wschodnich Niemczech teoretycznie sprzyjała takiemu rozwojowi wydarzeń. W 1948 r. niemieckie władze we wschodniej strefie okupacyjnej oficjalnie zaakceptowały przebieg granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wcześniej bowiem także niemieccy komuniści podawali w wątpliwość jej ostateczny kształt i głosili tymczasowość poczdamskich rozwiązań. Na decyzję towarzyszy wschodnioniemieckich wpłynęły nie tylko naciski Moskwy, lecz także trudna sytuacja gospodarcza w strefie. W związku z tym zabiegali oni o zwolnienie z obozów jeńców niemieckich przebywających w Polsce, co im się w dużej mierze udało. Niezmienne problemy. Lata 1949–70, od powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej do podpisania układu między Polską i Republiką Federalną Niemiec, można podzielić na trzy okresy, które charakteryzowały się odmiennymi zjawiskami i dynamiką: 1949–55, 1956–61 oraz 1962–70. Zagadnieniem pojawiającym się niezmiennie w całym tym czasie był problem granicy na Odrze i Nysie, który także przez władze NRD był traktowany wyraźnie instrumentalnie. Podpisany bowiem 6 lipca 1950 r. w Zgorzelcu układ między Polską i NRD  o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej – wbrew twierdzeniom historiografii polskiej i niemieckiej – nie był wcale zamknięciem sprawy. Akceptacja przez Berlin wschodni granicy była podawana w wątpliwość w sytuacjach kryzysowych w stosunkach między oboma państwami; używano jej wówczas jako swego rodzaju karty przetargowej (1956/57 oraz 1969/70 r.). Innym niezmiennym problemem była kwestia nawiązania stosunków dyplomatycznych z drugim państwem niemieckim, RFN, o co Polska dość intensywnie zabiegała. Władze NRD żądały udziału w negocjacjach, co strona polska kategorycznie odrzucała. Wreszcie problemem budzącym stałe zainteresowanie strony enerdowskiej były „postępy w budowie socjalizmu w Polsce” i stan jej stosunków z Moskwą. Pod koniec lat 60. Walter Ulbricht przybrał pozę nauczyciela i strażnika czystości ideologicznej nie tylko wobec Polski, lecz także ZSRR. Wywoływało to irytację i w końcu doprowadziło na początku lat 70. do usunięcia go przez Moskwę z zajmowanego stanowiska I sekretarza SED (partii wschodnioniemieckich komunistów). Natomiast sprawą nieporuszaną w tym czasie w stosunkach na linii Warszawa–Berlin były kwestie integracji 1/3 ludności NRD pochodzącej z terenów na wschód od Odry i Nysy. Szczelna granica z NRD. Polska jako jedno z pierwszych państw nawiązała stosunki dyplomatyczne z NRD, a kilka miesięcy później podpisała wspomniany układ zgorzelecki. Nie obyło się przy tym bez nacisków ze strony Moskwy na stronę wschodnioniemiecką. Zarówno bowiem najwyższe władze NRD, tamtejsza partia komunistyczna, jak i społeczeństwo długo nie mogły zaakceptować przebiegu granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Utrata domostw, ziemi na wschód od linii tych rzek, którą potwierdzał układ, wywoływała sprzeciw i niezadowolenie. Po latach wyraził to jeden z autorów układu zgorzeleckiego, wysoki urzędnik ministerstwa spraw zagranicznych NRD Peter Florin: „Nie wszyscy obywatele NRD powitali z radością układ zgorzelecki. Jednakże działające w NRD siły polityczne podjęły decyzję podpisania tego układu. Jego podpisanie w tym czasie wymagało odwagi”. Z biegiem czasu publiczne wyrażanie niezadowolenia z układu mogło grozić sankcjami karnymi, choć istniały odstępstwa, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych w NRD i w stosunkach polsko-niemieckich. (Np. w czasie powstania ludowego w czerwcu 1953 r. demonstrujący w Görlitz domagali się rewizji granicy na Odrze i Nysie. Podobne hasła pojawiały się także w innych miastach). W związku z uroczystością podpisania układu po raz pierwszy od czasów II wojny światowej stworzono wysiedlonym ze Zgorzelca Niemcom możliwość odwiedzenia miasta. „Mój wujek – wspominał Wolfhard Besser, w 1950 r. 12-letni chłopiec – mógł zobaczyć ulice i place, gdzie się urodziłem i spędziłem pierwsze lata dzieciństwa. Wszyscy uczestnicy tego uroczystego aktu – wielu Polaków i tysiące wybranych Niemców z młodej NRD – w większości mieszkańcy Görlitz, lecz także innych miast z Saksonii i Brandenburgii, mogli pojechać na drugą stronę podzielonego miasta”. W podziękowaniu za tak liczne przybycie najstarsi niemieccy goście otrzymali duże paczki żywnościowe. Pomimo tak hucznych obchodów granica na Odrze i Nysie przez następne lata była jedną z najbardziej strzeżonych, a przekraczać ją mogły jedynie pojedyncze osoby. Nazywana granicą pokoju, która miała teraz łączyć oba zwaśnione od dawna narody, oddzielała je jeszcze bardziej. Działo się tak mimo dość szeroko zakrojonej akcji propagandowej. Niechciana przyjaźń. Uczestniczyło w niej Towarzystwo Przyjaźni Niemiecko-Polskiej, jedyne obok Towarzystwa Przyjaźni Niemiecko-Radzieckiej stowarzyszenie narodowe w strefie wpływów ZSRR (utworzono je w 1948, a rozwiązano na przełomie 1952/53 r.). Dowodziło to wagi, jaką na tym etapie przykładało kierownictwo SED do stosunków polsko-niemieckich. Towarzystwo pełniło także funkcję wentyla bezpieczeństwa dla władz NRD. W działalność organizacji bowiem angażowali się m.in. wypędzeni ze wschodu, którzy w tym czasie stanowili poważny problem w polityce wewnętrznej NRD. Kierowali się najczęściej chęcią dowiedzenia się, jak są traktowane ziemie przyłączone do Polski. Udział wysiedleńców w pracach towarzystwa pozwalał władzom kontrolować ich zainteresowania i aktywność. Samo towarzystwo mogło się pochwalić wieloma osiągnięciami. Jego oddziały powstawały w zakładach pracy, organizowały różne imprezy kulturalne, prowadziły działalność wydawniczą. W miesięczniku „Blick nach Polen” drukowano nie tylko artykuły o Polsce, jej odbudowie oraz osiągnięciach, zamieszczano także fragmenty polskiej literatury. To były zagadnienie w niewielkim stopniu obecne w świadomości przeciętnego obywatela NRD. Zamrożenie relacji. Ciężka sytuacja gospodarcza, brak poparcia społecznego nie zniechęcały SED do represji wobec resztek opozycji. Wszystko to razem było m.in. przyczyną wybuchu powstania robotniczego w Berlinie i innych miastach NRD, które w krótkim czasie przekształciło się w ogólnonarodowe (17 czerwca 1953 r.). Domagano się ogłoszenia wolnych wyborów, ustąpienia znienawidzonego kierownictwa itp. Powstanie zostało zdławione przez sowieckie wojska przy ogólnej bierności najwyższych władz NRD. Tę pierwszą masową rewoltę w krajach zdominowanych przez ZSRR szybko wypchnięto ze świadomości społecznej. Warto jednak wspomnieć o nielicznych wprawdzie, ale znamiennych dowodach sympatii, a nawet próbach pomocy ze strony Polaków dla powstańców za Odrą i Nysą. Służba bezpieczeństwa takie fakty skrzętnie odnotowywała w swych raportach. Polskie władze pospieszyły NRD z „bratnią” pomocą dopiero po zdławieniu powstania. Zrezygnowały z dalszych reparacji, co miało przyczynić się do poprawy sytuacji gospodarczej. Do zintensyfikowania stosunków między obu państwami w pierwszej połowie lat 50., mimo wydawałoby się przełomowego znaczenia układu zgorzeleckiego, jednak nie doszło. Można nawet mówić o ich zamrożeniu. Przejawem tego był mizerny ruch przez granicę, nawet oficjalnych delegacji obu krajów, oraz niewywiązywanie się z podjętych umów o wymianie kulturalnej. Drastycznie spadła liczba abonowanej prasy polskiej, nawet partyjnej „Trybuny Ludu”. W styczniu 1955 r. rząd PRL wydał oświadczenie o zakończeniu stanu wojny z Niemcami, co miało ułatwić nawiązanie stosunków z drugim państwem niemieckim. W tym też roku NRD formalnie odzyskała suwerenność oraz stała się członkiem założycielem Układu Warszawskiego. Polski bakcyl. Wydarzenia 1956 r. w Polsce pogłębiły jeszcze istniejący zastój, a nawet doprowadziły do nowych sytuacji konfliktowych. Destalinizacja w ZSRR i innych krajach bloku wschodniego była w NRD obserwowana z podejrzliwością i niepokojem. O ile wydarzenia poznańskiego Czerwca, potem polskiego Października oraz zapowiedź reform (utworzenie samorządów robotniczych w fabrykach, rozwiązanie spółdzielni produkcyjnych) spotkały się w społeczeństwie NRD z dużym i pozytywnym zainteresowaniem, o tyle reżim Ulbrichta oceniał je negatywnie i uznał za zagrożenie dla swego istnienia. Przykładem jest wycofanie ze sprzedaży numeru „Berliner Zeitung am Abend” z 20 października 1956 r. z obszernym materiałem o wydarzeniach październikowych w Polsce, odwołanie ambasadora NRD w Warszawie Stefana Heymanna, pozytywnie wypowiadającego się o wydarzeniach w Polsce, nakaz powrotu studentów przebywających na studiach w Polsce, izolowanie polskiej ambasady w Berlinie itd. Podobnie negatywnie ustosunkował się Ulbricht do wyboru Władysława Gomułki, niedawnego więźnia stalinowskiego, na nowego przywódcę PZPR. Także Gomułka nie przepadał za berlińskim satrapą. Gdy tylko mógł, powierzał misje reprezentowania Polski w NRD premierowi Józefowi Cyrankiewiczowi. W NRD zapadły pierwsze wyroki na obywateli zarażonych „polskim bakcylem” (skazanie filozofa Wolfganga Haricha i jego współpracowników, relegowanie studentów z uczelni, zakaz nauczania dla filozofa Ernsta Blocha itd.). Napiętej sytuacji nie zmieniła wizyta polskiej delegacji partyjno-rządowej w Berlinie wschodnim w czerwcu 1957 r. Do kolejnego zgrzytu we wzajemnych stosunkach doszło w drugiej połowie 1957 r., po przedstawieniu przez polskiego ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego na forum ONZ planu utworzenia strefy bezatomowej w krajach Europy Środkowej. Przywódcy NRD początkowo ani słowem nie informowali o inicjatywie polskiego polityka, odmawiali mu także autorstwa planu. Właściwym bowiem twórcą koncepcji miał być według nich premier NRD Otto Grotewohl. Po tygodniach ożywionych dyskusji Berlin w końcu ustąpił. Negowanie polskiego autorstwa planu – i forsowanie własnego – można tłumaczyć chęcią zaistnienia NRD jako suwerennego państwa. Wobec nieuznawania NRD poza blokiem wschodnim było to z góry skazane na niepowodzenie. Próba przełamania zachodnioniemieckiej doktryny Hallsteina, która od końca 1955 r. ograniczała politykę zagraniczną RFN wobec państw chcących nawiązać stosunki z NRD, zakończyła się niepowodzeniem (zerwanie przez Bonn stosunków z Jugosławią po uznaniu przez nią NRD w 1957 r.) i na lata skutecznie odstraszyła inne państwa przed tym krokiem. Bez układu pokojowego. Na przełomie 1957/58 r. można było jednak zauważyć próby porozumienia między PRL a NRD. Sprzyjała temu zmiana polityki Gomułki i powolne odchodzenie od ducha październikowych reform. Ponadto współpracę wymuszało uzależnienie Berlina od polskich dostaw węgla i innych surowców. Poprawa relacji spotkała się z uznaniem Ulbrichta, który na początku 1958 r. stwierdził: „Rację miał stary Heraklit, który powiedział, że wszystko płynie. W stosunkach między nami upłynęło dużo wody, brudnej i czystej, i czas teraz poświęcić uwagę jednemu – wspólnemu budowaniu socjalizmu”. Ponadto pod koniec 1958 r. ZSRR zmusił kraje satelickie do zwarcia szeregów i porzucenia nadziei na realizację własnych koncepcji w polityce zagranicznej (zastopowanie dalszych dyskusji nad planem Rapackiego). Drugi okres w stosunkach polsko-niemieckich kończy kryzys berliński, a w jego konsekwencji budowa muru berlińskiego. Warto przywołać relację ówczesnego radcy ambasady PRL w Berlinie Mieczysława Tomali, który wydarzenia obserwował z bliska: „Dzień 13 sierpnia 1961 r. był słoneczną niedzielą. Tego dnia wstałem wcześnie, około godziny 4 rano, bowiem moi goście z Polski wracali do Warszawy. Szykując im śniadanie, włączyłem radio, z którego zamiast spodziewanej muzyki dochodziły głosy odczytywanych komunikatów. Zorientowałem się, że to, czego się spodziewano, a więc zamknięcia granicy między sektorami zachodnimi a wschodnimi, nastąpiło. Mieszkałem w dzielnicy Pankow, paręset metrów od tej granicy. W ciągu kilku minut byłem więc na miejscu i widziałem, jak żołnierze enerdowscy ustawiali zagrody z drutu kolczastego. Po drugiej stronie gromadziły się grupy mieszkańców wznoszących okrzyki »mordercy«”. Przedstawiciele władz polskich początkowo ignorowali znaczenie wypadków berlińskich i traktowali