Wiedeńska katastrofa giełdowa

W pogoni za Wielką Brytanią. Ojciec niemieckiej myśli ekonomicznej Friedrich List ubolewał, że kraje Rzeszy pozostają w tyle za rozwiniętą gospodarczo Wielką Brytanią, i obrazowo kreślił kilka etapów, jakie szybko muszą pokonać. „W pierwszym etapie państwa muszą akceptować wolny handel z bardziej zaawansowanymi narodami, jako sposób wychodzenia ze stanu barbarzyństwa i wspierania postępu w rolnictwie. W drugim etapie muszą uciekać się do ograniczeń handlowych w celu promowania produkcji, rybołówstwa, żeglugi i handlu zagranicznego. W ostatnim etapie, po osiągnięciu najwyższego poziomu bogactwa i władzy, muszą stopniowo powrócić do zasady wolnego handlu” – pisał na łamach „Das nationale System der politischen Ökonomie” w 1841 r. Co prawda zauważał, że kraje niemieckie znajdują się już na drugim stopniu rozwoju, ale ostrzegał, że Wielka Brytania i Francja są na trzecim. Zalecał krajom niemieckim zjednoczenie chroniące przed zdominowaniem ekonomicznym (a następnie politycznym) przez zachodnich sąsiadów. Remedium miało być też ustanowienie wysokich barier celnych. Za ich pomocą rząd miał wspierać szybkie uprzemysłowienie, żeby nadrobić dystans do Wielkiej Brytanii. „Widziałem wyraźnie, że wolna konkurencja między dwoma narodami, które są bardzo cywilizowane, może być korzystna dla obu stron tylko w przypadku, gdy oba są na równej pozycji rozwoju przemysłu” – ostrzegał List, polemizując z tezami zwolennika niczym nieograniczonego handlu Adama Smitha. Dlaczego Bismarck oszczędził Austrię. By ziścić wizję szybkiego budowania zjednoczonych i uprzemysłowionych Niemiec, potrzebowano rynków zbytu. Podnoszenie taryf celnych na wyroby przemysłowe zazwyczaj owocowało analogicznym postępowaniem innych rozwiniętych krajów, broniących własnych wytwórców. Ale przecież na wschód od Sudetów rozciągała się zacofana, rolnicza monarchia Habsburgów. Zdaniem Lista ziemie między Karpatami a Adriatykiem i Morzem Czarnym stanowiły idealne zaplecze dla rewolucji przemysłowej w Rzeszy. Ekspansja ekonomiczna w tym kierunku miała pozwolić zniwelować z czasem przewagę Wielkiej Brytanii. Z tą opinią w pełni zgadzał się Otto von Bismarck. „Lata 60. przyniosły firmie Krupp bezprzykładny boom zbrojeniowy – Prusy, dla których firma była głównym dostawcą armat, prowadziły wszakże aż trzy wojny pod rząd: najpierw z Danią, potem z Austrią i wreszcie z Francją. Nawiasem mówiąc, w czasie wojny austriacko-pruskiej po obu stronach frontu strzelały armaty produkcji firmy Krupp” – pisze Günter Ogger w książce „Geniusze i spekulanci. Jak rodził się kapitalizm”. Klęska poniesiona przez armię austriacką otworzyła szansę na zawarcie pokoju bardzo obiecującego dla niemieckich przemysłowców. Wcześniej kanclerz Bismarck musiał stawić czoło generalicji oraz samemu królowi Prus Wilhelmowi I, którzy chcieli anektować co najmniej Czechy, a nawet myśleli o terenach Austrii właściwej. Gdy Bismarck ukrócił te nierozsądne plany, w Pradze podpisano traktat pokojowy, w którym jedynym bolesnym dla Habsburgów ustępstwem stała się konieczność uznania supremacji Prus na obszarze Rzeszy. Rezygnacja Wiednia z ambicji zjednoczenia Niemiec pod egidą cesarza Franciszka Józefa otwierała drogę nie tylko do zawarcia sojuszu politycznego, ale przede wszystkim budowania ściślejszych powiązań ekonomicznych. Czego bardzo pragnął Bismarck, planując nowy, europejski ład. Francuskie złoto nakręca Prusy. Zbliżenie z Wiedniem ułatwiło Bismarckowi rozprawienie się cztery lata później z Francją i zjednoczenie II Rzeszy pod berłem Hohenzollernów. Następnie celem Berlina stało się osaczenie Francuzów i niedopuszczenie do ich zbliżenia z Rosją. Wobec Londynu Żelazny Kanclerz okazywał życzliwą neutralność, nie chcąc antagonizować przeciwko Niemcom najpotężniejszego z mocarstw. Szachując inne mocarstwa, jednocześnie zacieśniał współpracę z Wiedniem. Na obszarze II Rzeszy i Austro-Węgier zamieszkiwało łącznie ponad 100 mln ludzi, co stanowiło ogromny potencjał. Do tego jeszcze militarna klęska dała monarchii Habsburgów impuls do bardzo obiecujących zmian ekonomicznych. Kiedy w 1867 r. przekształciła się ona w federację austro-węgierską, stworzono jednolity obszar wolnego handlu. Już to sprawiło, że w ciągu zaledwie pięciu lat liczba spółek notowanych na wiedeńskiej giełdzie wzrosła ze 154 do 376. W nakręcaniu gospodarczej prosperity coraz większy udział zaczęli brać niemieccy inwestorzy, cierpiący na nadmiar wolnego kapitału. Wziął się on z ogromnej kontrybucji wojennej, w wysokości 5 mld franków w złocie (przeliczając wedle obecnej ceny złota było to ok. 170 mld dol.), jaką musiała wypłacić Francja. „Lawina złota, którą dowoziły z Paryża silnie strzeżone zaplombowane pociągi specjalne, nie mieściła się nie tylko w sejfach banków berlińskich, ale także w wyobraźni pruskiej biurokracji finansowej” – zauważa Günter Ogger. Zbiegło się to z radykalną liberalizacją prawa gospodarczego. Pozwalało ono zakładać spółki giełdowe dosłownie każdemu, a kontrolę państwa nad giełdą zredukowano do minimum. W krótkim czasie na berlińskim parkiecie liczba notowanych firm wzrosła z 300 do ponad 1,2 tys. Najważniejszym wydarzeniem był jednak gwałtowny rozwój banków grynderskich. Słowo Gründer oznacza w języku niemieckim fundatora. W odwrotności do banku klasycznego jego niemiecka, inwestycyjna odmiana zajmowała się nie tylko kredytowaniem, ale też bezpośrednio inwestowaniem. Banki grynderskie, takie jak Deutsche Bank czy Commerzbank, zakładały spółki budujące linie kolejowe, drogi, fabryki, kopalnie, po czym wprowadzały je na giełdę. Jednocześnie obracały na niej akcjami, maksymalizując swe zyski. Pomnażany kapitał okazał się jednak zbyt duży, by móc egzystować tylko na terenie II Rzeszy, nawet gdy w krótkim czasie wydano kolosalne sumy na położenie ok. 20 tys. km linii kolejowych. Musiał ruszyć na podbój Austro-Węgier. Tak marzenia Friedricha Lista zaczęły się wcielać w życie. Bal przed burzą. „Wystawa wiedeńska jest wielkim konkursem materjalnej kultury. Wszystkie narody stanęły do niego i każdy popisuje się stanem swego przemysłu i materjalnego bytu” – donosił z Wiednia na początku maja 1873 r. korespondent lwowskiej „Gazety Narodowej” Agaton Giller. Miał szczęście uczestniczyć w otwarciu Wystawy Światowej (patrz ramka), wcześniej organizowanej m.in. w Londynie i Paryżu. „Jest to obraz rzeczywiście wielki i wspaniały. Te maszyny dziwnie, a rozumnie skombinowane, które wyręczają w pracy człowieka; owe narzędzia któremi pomnaża sposoby swojej działalności tak w kierunku dodatnim, budującym, jak i w kierunku zniszczenia” – zachwycał się Giller. Franciszek Józef miał powody do dumy, ponieważ to Wiedeń, a nie Berlin gościł Wystawę Światową. „Cesarz trzy godziny poświęcił na zwiedzanie wystawy machin. Publiczności nie oddalano, i tak przy uroczystości otwarcia jako też przy przechadzce po galerii, ciekawi z tłumem obok cesarza swobodnie się poruszali” – opisywał Giller. Dostrzeżono jednak, że Habsburg paradował w mundurze oficera pruskiego pułku grenadierów, a najwięcej zainteresowania okazał ogromnemu trzydziestosześciotonowemu działu, wyprodukowanemu przez niemiecki koncern Alfreda Kruppa. Wiedeńczykom to nie przeszkadzało, ich miasto w tym czasie zamieniło się w wielką salę balową. Tuż przed otwarciem wystawy córka cesarza Gizela Habsburg poślubiła księcia Bawarii Leopolda Wittelsbacha. Co świętowano bardzo hucznie przez wiele dni. Szybkie zbliżenie polityczne z II Rzeszą widać było na każdym kroku, a także radość z tego powodu austriackich Niemców. Zapewne nikomu się nawet nie śniło, jak bolesną może mieć ono cenę. A na burzę zaczęło się zbierać już dużo wcześniej w Berlinie. Bańka spekulacyjna. Kanclerz Bismarck w 1871 r. zadecydował o rozpoczęciu wprowadzania do obiegu ogólnoniemieckiej waluty – marki opartej na parytecie złota. Co z miejsca czyniło ją jednym z najmocniejszych pieniędzy świata. Zakończenie operacji zaplanowano na lipiec 1873 r. Od tego momentu wprowadzanie dodatkowej gotówki do obiegu przez dodruk stawało się niemożliwe bez powiększania rezerwy kruszcu. Jednocześnie na berlińskiej giełdzie trwała nieprzerwana hossa i nic się tak nie opłacało, jak spekulowanie akcjami. Co pochłaniało już większość wolnego kapitału banków grynderskich. Tak rosła bańka spekulacyjna. Niektórzy posłowie w Reichstagu zaczęli w końcu dostrzegać niebezpieczeństwo i w lutym 1873 r. wnieśli postulat ograniczenia spekulacji. W odpowiedzi szef urzędu kanclerskiego, nazywany prawą ręką Bismarcka, Rudolf von Delbrück oświadczył im: „Państwo nie może przeszkadzać głupcom, by pozbywali się swych pieniędzy”. Tymczasem banki grynderskie, by chronić kursy akcji przed spadkiem, musiały rzucać na berliński parkiet coraz większe sumy. W tej sytuacji jedyne, co im pozostawało, to dyskretnie zasysać kapitał, który wcześniej zainwestowały za granicą – głównie na terenie Austro-Węgier. „System finansowy zamarł w oczekiwaniu na otwarcie wystawy, która, jak wówczas uważano (lub przynajmniej żywiono taką nadzieję), na podobieństwo deus ex machina uratuje sytuację w jakiś bliżej nie sprecyzowany sposób” – zapisał Charles P. Kindleberger w książce „Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych”. Jednak cud się nie wydarzył. Katastrofa zaczęła się niewinnie. Pięć dni po otwarciu Wystawy Światowej gracze giełdowi w Wiedniu otrzymali informację, że niewielki bank inwestycyjny z Pesztu ogłosił bankructwo. Wcześniej zaś pozyskał sporo wkładów, obiecując klientom rewelacyjne oprocentowanie na poziomie 12 proc. w skali roku. W innych okolicznościach nie miałoby to większego znaczenia, jednak to, co się działo w Berlinie, budziło pewien niepokój w kwestii wiarygodności banków grynderskich. Inwestorzy zaczęli więc na wszelki wypadek wyprzedawać ich akcje. Z każdą godziną trend narastał, a ludzi poczęła ogarniać panika. W piątek 9 maja 1873 r. panowała ona już niepodzielnie, a kursy papierów wartościowych dosłownie pikowały w dół. Tego dnia jeszcze przed pierwszą po południu bankructwo ogłosiło 20 austriackich banków inwestycyjnych. Potem policja wkroczyła do budynku giełdy i zaczęła usuwać z niego ogarniętych histerią ludzi. „Giełda wiedeńska znalazła się od razu na wystawie powszechnej pod pręgierzem świata, jako jeden z produktów dzisiejszej kultury – i to produkt wcale nie pośledni” – donosił 12 maja „Kurier Warszawski”. „Giełda wiedeńska jest pepinjerką [szkołą] zbrodni. Chciwość podniesiona tu została do genjalności. »Ryba rybą, człowiek człowiekiem żyje« i ludzie wierni zasady walki o byt zjadają się nawzajem” – pisano z oburzeniem. Jak wyliczał „Kurier Warszawski”, gdy numer szedł do druku, swą upadłość ogłosiło ok. 120 spółek, a ludzie wręcz poszaleli. „Bardziej rozżaleni wczoraj już porywali się do pięści, ale dziś przyszło do formalnych bijatyk. Od rana obszerny budynek giełdy wrzał od kłótni, skarg i przekleństw” – informowała gazeta. Przybycie potężnego bankiera Alberta Rothschilda powitano gwizdami i obelgami, a potem „szarpiąc na niem ubranie wyrzucono go za te drzwi, któremi wszedł”. Podobnie potraktowano kilku innych bankierów, jednego ciężko pobito. Krach gospodarki Austro-Węgier. Za sprawą Wystawy Światowej wiadomości o wspomnianych wypadkach płynęły do wszystkich krajów. Wielki triumf, mający budować autorytet monarchii Habsburgów, zamieniał się w jeszcze większą klęskę. Niewiele pomogło zawieszenie giełdowych transakcji i osobiste zaangażowanie cesarza w gaszenie paniki. Wkrótce liczba banków tylko grynderskich, które upadły, przekroczyła 70. Ich klienci, drobni ciułacze, tracili dorobek całego życia, natomiast bogacze coraz częściej obawiali się o własne zasoby. „Więcej jak 2000 osób, po większej części giełdowców, wymówiło swe wielkie mieszkania i wysyła rodziny z żonami i dziećmi do Galicji, Węgier i Rumunii” – donosiła 21 maja „Gazeta Handlowa”. Spekulanci uciekali z Wiednia lub czasami, jak zrobiło to kilku prezesów giełdowych spółek, popełniali samobójstwa. Tymczasem w Berlinie pocieszano się, że panika wiedeńska dotknie tylko gospodarkę Austro-Węgier. „Jest to ściśle lokalny kryzys giełdowy i nic poza tym” – stwierdził w oświadczeniu dla prasy cieszący się wielkim autorytetem niemiecki ekonomista Joseph Neuwirth. Wierzyło jednak w to coraz mniej osób. Ukazujące się w Krakowie pismo satyryczne „Djabeł” 22 maja informowało, że wspaniałej, dalekosiężnej armacie Kruppa niespodziewanie wyrósł na Wystawie Światowej potężny konkurent. „Spółka bowiem fabrykantów wiedeńskich zbudowała działo, które ustawione na placu giełdowym jednym wystrzałem roznosi śmierć i zgubę nie na kilometrową odległość, ale na krańce całej monarchji. Działo to, tak wiele przyczyniające się do świetności wystawy wiedeńskiej, nazwane zostało »Krach«” – szydzono. Autor felietonu kończył go fraszką: „Kto większy w świecie wywołuje strach: Czy pruski Krupp, czy wiedeński Krach?”. Kryzys ogarnia świat. W Berlinie budząca nadzieję cisza trwała aż do września 1873 r., gdy nagle w drugiej połowie miesiąca zaczęły nadchodzić wieści zza oceanu. W Nowym Jorku na Wall Street wybuchła panika, bardzo podobna do tej wiedeńskiej. Dotknęła ona akcjonariuszy spółek kolejowych, w których jednym z głównych inwestorów był Deutsche Bank. Niemieckie banki grynderskie dały radę udźwignąć straty poniesione na terenie Austro-Węgier, ale tym razem już nic nie mogło powstrzymać upadku kolejnych kostek domina. Kiedy panika dotarła do Berlina, jako pierwszy bankructwo ogłosił Vereinsbank Quistorp&Co, a po nim 60 kolejnych banków inwestycyjnych. Pociągnęły one za sobą na dno ponad 300 giełdowych spółek. Nawet wielkiemu koncernowi Alfreda Kruppa zagroziła upadłość. Ratowało go konsorcjum banków, które zawiązano ad hoc, by wypłacić królowi armat kredyt w wysokości 10 mln marek. W zamian musiał zastawić cały swój majątek i udostępnić do wglądu księgi finansowe firmy. Zapoczątkowany na wiedeńskiej giełdzie krach do końca 1873 r. ogarnął cały świat i przekształcił w największy ze znanych ekonomistom kryzysów gospodarczych, porównywalny jedynie z Wielkim Kryzysem z 1929 r. Wojna celna. Wychodzenie z wiedeńskiej zarazy trwało wiele lat i wymagało wyrzeczeń. Spadek przychodów budżetu postawił Austro-Węgry na skraju bankructwa. A jak kończą bankruci, najlepiej pokazywał przykład Turcji, która w owym czasie znalazła się pod zarządem ustanowionej przez mocarstwa Komisji Długu Publicznego. Gdy dobiegał końca siódmy rok kryzysu, cesarstwo przed katastrofą finansową ocalił nowy minister skarbu Polak Julian Dunajewski. Jego kuracja oszczędnościowa w połączeniu z podniesieniem podatków ustabilizowała budżet. Jednak znów bardziej ważące na przyszłości monarchii Habsburgów decyzje zapadały w Berlinie. Zapaść ekonomiczna wymuszała ostrą konkurencję wśród producentów wyrobów przemysłowych, co owocowało obniżkami cen. Przedsiębiorcy więc coraz mocniej naciskali, aby II Rzesza, zgodnie z zaleceniami Friedricha Lista, wprowadziła wysokie cła, chroniąc rodzimy rynek i przemysł. Bismarck tym razem długo ociągał się z podjęciem działań. Wielka Brytania promowała wolny handel i ustanawianie barier celnych uznawała za akt wyjątkowo wrogi. Żelazny Kanclerz nie chciał sporu z Londynem, ale w końcu musiał ulec naciskom, zwłaszcza gdy Krupp przekonał cesarza Wilhelma I do idei obrony rodzimych producentów. Ustanowione w 1879 r. cła na rozliczne wyroby przemysłowe oscylowały w granicach 4–6 proc., co nie prezentowało się groźnie w porównaniu z działaniem rządu w USA, gdzie wprowadzono analogiczne cła przekraczające 40 proc. ceny towaru. Istotniejsze było zainicjowanie trendu, który znalazł licznych naśladowców. W Wiedniu, by bronić własnego przemysłu, podjęto decyzję o ustanowieniu 20-procentowych ceł (w świecie jedynie amerykańskie były wyższe).