Kobiety w życiu Tadeusza Kościuszki

Pierwsza miłość: Ludwika Sosnowska. „Nie myślę nigdy o Tobie bez pewnego wzruszenia serca i duszy. Rzecz to bardzo prosta – dusza moja nie jest niewdzięczną, a Tyś w niej rozwinął pierwsze uczucie tkliwości” – pisała księżna Ludwika Lubomirska 21 maja 1789 r. List był wysłany z Sosnowicy, z dworu, w którym piętnaście lat wcześniej Ludwika, wówczas jeszcze szlachcianka Sosnowska, oraz jej nauczyciel francuskiego i rysunku Tadeusz Kościuszko zapłonęli do siebie gorącym afektem. Nie jest wykluczone, że spotkali się wcześniej. W 1765 r. Kościuszko wstąpił do Szkoły Rycerskiej. Był protegowanym ojca Ludwiki, Józefa Sosnowskiego, pisarza wielkiego litewskiego i marszałka sejmu elekcyjnego województwa brzesko-litewskiego, który optował w 1764 r. za wyborem Stanisława Poniatowskiego na króla Polski. W czasach pobytu Kościuszki w Szkole Rycerskiej Ludwika i jej siostra Katarzyna pobierały nauki w elitarnej pensji pani Szmidt. W stolicy panowała libertyńska atmosfera, co odważniejsi kadeci nurzali się w niej, pomimo zagrożenia karami za „nieprzystojne zachowanie”. Nie wiemy, czy uległ jej młodziutki Kościuszko. Zdania wśród historyków są skrajnie podzielone; np. Stanisław Wasylewski twierdził, że kadeci „stronili od kielicha, przywykli do ochędóstwa i subordynacji”. Przeczą jednak temu np. wspomnienia kadeta Juliana Ursyna Niemcewicza, którego „w 16 roku życia żona dobosza od Kadetów, przystojna niewiasta” wprowadziła w arkana seksu. Niemcewicz tak w tym zasmakował, że dochował się trojga nieślubnych dzieci. Wydaje się jednak, że słynący już wówczas ze skrytości, niezwykłej pracowitości i ambicji kadet Kościuszko, który wstawał o piątej rano, by się uczyć, a dla odegnania snu moczył nogi w lodowatej wodzie, nie uległ fali libertynizmu. Być może później, podczas pobytu we Francji jako stypendysta w latach 1769–75, dał się ponieść rozkoszom permisywizmu; przynajmniej tak sądził historyk Adam Skałkowski. Podczas nauki w Szkole Rycerskiej na którymś z licznych balów warszawskich z pewnością spotkał Ludwikę. Sekretarz Biblioteki w Dreźnie Constantin Karl Falkenstein, który wielokroć rozmawiał z naczelnikiem, twierdzi, że do spotkania doszło na przyjęciu u kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Łatwo nawiązali nić rozmowy, gdyż obydwoje pochodzili z Podlasia, a Sosnowscy jeszcze do niedawna byli średniozamożną szlachtą, podobnie jak Kościuszkowie, połączeni w przeszłości licznymi węzłami małżeńskimi. Pod koniec 1774 r. Tadeusz wrócił z Paryża do rodzinnej Mereczowszczyzny. Armia po pierwszym rozbiorze została drastycznie zredukowana, więc nie znalazł ani zatrudnienia w wojsku, ani w majątku, gdzie gospodarzył jego brat. Pozostało mu szukać posady guwernera i dobrego mariażu. Oczy zwrócił w stronę dworu Sosnowskich. Panna Ludwika miała wówczas 22–23 lata. Wabiła pięknymi oczami, poza tym jednak nie odznaczała się szczególną urodą. Kościuszko też zresztą nie uchodził za wielce przystojnego. Zapewne podczas nauki w Sosnowicy para zakochała się w sobie. Świadczą o tym zachowane trzy listy Ludwiki do Tadeusza, jak i oświadczyny Kościuszki o jej rękę. Mierzył wysoko i tylko wielkie uczucie mogło skłonić go do wykonania ryzykownego kroku. W tym mniej więcej czasie, 13 września 1775 r., ojciec Ludwiki, wojewoda smoleński Józef Sosnowski, otrzymał urząd hetmana polnego litewskiego. Była to nagroda od króla za pomoc w elekcji pod bagnetami moskiewskimi, za uległość wobec wszechwładnych ambasadorów rosyjskich w Polsce i za odmowę przystąpienia do konfederacji barskiej w 1768 r. Jednak tak czyniło wielu w czasach kryzysu Rzeczpospolitej i dawnych wartości, gdy trzeba było wybierać między złym a gorszym. „Brudne w nim tylko było owo skupianie majątku na wszelki możebny sposób” – pisał o Sosnowskim Adam Skałkowski. Bogate dobra szarogrodzkie na Podolu miał Sosnowski wyłudzić czy też wygrać w karty od „chorego umysłowo wojewody bracławskiego Stanisława Lubomirskiego” – pisała historyczka Zofia Zielińska. Trzymał też Sosnowski bogate starostwo ratneńskie w ziemi chełmskiej. I do takiego to pana na włościach i urzędach aspirował o rękę córki szlachetka bez majątku! Podobno miłość góry przenosi – ale nie w tym przypadku. Sosnowski już zaplanował małżeństwa swych córek: pierwsza wyszła za starostę Wincentego Platera, a do rączki Ludwiki hetman szykował Józefa Lubomirskiego. W wyniku ugody Sosnowskiego z Lubomirskimi Ludwika miała otrzymać w posagu wspomniane dobra szarogrodzkie, tak by majątek pozostał we wspólnym posiadaniu obu rodów. Niebawem rozeszły się plotki, podtrzymywane przez pokolenia historyków, że Sosnowski wygrał nie tylko dobra, ale rękę Józefa Lubomirskiego dla Ludwiki przy karcianym stole. Nieświadom tych podchodów matrymonialnych Kościuszko oświadczył się o ukochaną przed Sosnowskim. Usłyszał ponoć rekuzę: „Synogarlice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków”. Zawiedziony oficer, zapewne za zgodą panny Ludwiki, chciał dopuścić się raptus puelle, porwania, traktowanego zresztą jako gwałt na dziewicy i zagrożonego karą na gardle. Wedle pamiętnikarza i prawnika Antoniego Trębickiego, który słyszał relację o tych zdarzeniach od Adama Naruszewicza oraz krewnej Sosnowskich Paszkowskiej i innych osób, Kościuszko usiłował się zaasekurować. O swych planach miał powiadomić króla Stanisława Augusta: „Pada mu do nóg i czyni przed nim wyznanie swojej miłości i swoich zamiarów. Zdumiały monarcha zuchwałością młodzika (…) tamuje w sobie i tłumi sprawiedliwe oburzenie i wypytuje uniesionego kochanka o wzajemność panienki”. Po czym Stanisław August kazał Kościuszce podnieść się z kolan i „wystawia mu całą występność przedsięwzięcia, całą haniebność (…), kompromitowanie panny, bezczelność w wzywaniu pomocy króla, naczelnika narodu, który najpierw strzec i bronić powinien bezpieczeństwa i honoru familiów”. Przypomniał, że Sosnowskiemu jest „wdzięczen po części (…) koronę”, i przestrzegał Kościuszkę przed gniewem hetmana, na który nawet on, monarcha, nic nie zaradzi, bo prawo stoi po stronie Sosnowskiego. „Nic ci więc nie pozostaje, jak zapomnieć o twej szalonej miłości i bez zwłoki w tym momencie uchodzić śpieszno za granicę. Znam twój niedostatek. Masz sto dukatów i umykaj, jeżeli chcesz życie ocalić” – zakończył swą perorę dobry król Staś. Wedle relacji Trębickiego Stanisław August zasługiwał na miano dobrego króla, gdyż dopiero po upewnieniu się, że Kościuszko jest bezpieczny, powiadomił Sosnowskiego o planie porwania jego córki. Zaskoczony wojewoda na wszelki wypadek wywiózł Ludwikę z Sośnicy do Ratna, a Kościuszko wyjechał z kraju. „Nie miłość więc ojczyzny, nie zapał do wolności, jak poeta chwalca w panegiryku swoim umieścił, wyprawiła Kościuszkę z Polski do Ameryki, ale zły koniec jego miłostek z Sosnowską i obawa zemsty i słusznego ukarania hetmana” – reasumował Trębicki. Część historyków dała się zwieść tej opowieści, pomimo że jest w niej wiele nieścisłości. Inni, jak kontrowersyjny historyk Feliks Koneczny, nadal pracowali wytrwale nad wykuciem posągowego Kościuszki, który nie mógł się skalać czymś tak niegodnym jak banalne zabiegi miłosne. Zbyt mało pozostało nam źródeł, by rozstrzygnąć, kiedy zrodziła się i jak biegła miłość tej pary. Pewne jest, że wpisała się ona w legendę Tadeusza Kościuszki i mit nieszczęśliwej miłości, która wpłynęła na jego bohaterskie życie. Pewne jest też, że Ludwika nigdy nie zapomniała młodzieńczego uniesienia. Nie chcąc wyjść za mąż, uciekła ponoć, jak sądził historyk Tadeusz Korzon, do kamedułek koło Kowna. Sosnowski zdołał jednak doprowadzić do wywabienia Ludwiki z klasztoru o bardzo surowej regule i zgodnie z prawem ojcowskim przymusił córkę do małżeństwa. Ludwika stała się w końcu żoną Józefa Lubomirskiego, ale o jej stosunku do męża może świadczyć dość sarkastyczne określenie w liście do Kościuszki: „Pan mój i władca, to jest istota, którą mężem nazywamy”. Pomimo chłodnego emocjonalnie stosunku do tegoż pana i władcy urodziła w związku z nim pięcioro dzieci, z których przeżyło troje. Jednocześnie Ludwika śledziła pilnie, korespondując z nieznanym z nazwiska Francuzem, amerykańskie losy pierwszego ukochanego. 18 października 1788 r. prosiła też Stanisława Augusta o przyjęcie Kościuszki do polskiej armii, przypominając, że przecież król wiedział o „les anciens rapports”, dawnych kontaktach Tadeusza i Ludwiki, co stało się „sources de ses infortunes” (źródłem jego nieszczęścia). 21 maja 1789 r. napisała też list do Kościuszki, jeden z trzech, który ocalał, wspominając, że w Sosnowicy „pobyt mój tutaj zawsze mnie rozrzewnia i przepędzam całe godziny na rozpamiętywaniu przeszłości”. Dojrzałe uczucie: Tekla Żurowska. Walcząc o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Kościuszko tęsknił podobno do małżeństwa. Przekroczył przecież trzydziestkę i chciał założyć rodzinę. Nie mógł jednak narzekać na brak zainteresowania ze strony pań, które zabawiał grą na pianinie, śpiewaniem francuskich piosenek i malowaniem portretów. Fortyfikując West Point, zakochał się w córce generała Filipa Schuylera; niestety bogatą panienkę ojciec wydał za jednego z ojców założycieli USA Aleksandra Hamiltona. Po powrocie do Polski Kościuszkę otoczyła aura bohaterskiego generała armii amerykańskiej. Królowie, bohaterowie i męczennicy niezmiennie przyciągają uwagę kobiet i w tym przypadku nie było inaczej. Ale Kościuszko rozglądał się za żoną, a nie miłostkami; po powrocie do rodzinnych Siechnowicz w 1784 r. na widok małżonki posła na sejm Michała Zaleskiego jęknął: „Oj! Żebym to ja mógł dostać taką żonkę!”. 3 kwietnia 1792 r. dodał żartobliwie, że „rzuci klątwę”, jeśli pani Zaleska nie będzie odpisywać na jego listy. Jednak pani Zaleska, jak na cną Polkę przystało, przyjęła te awanse całkiem serio, oskarżając Kościuszkę, „że lubisz zawsze sprzeciwiać [spierać] się z kobietami”. A przecież on, słynąc z poczucia humoru, jedynie się przekomarzał. O ile Kościuszko jako organizator, dowódca i polityk twardo stąpał po ziemi, o tyle w relacji z kobietami zatrzymywał się w mgławym, sentymentalnym przedsionku. W 1790 r. serce generała zajęła osiemnastoletnia Tekla Żurowska, poznana w Międzybożu na Podolu córka chorążego żydaczowskiego Macieja Żurowskiego, „stale słabującego” właściciela dwóch wsi. Teklusia była „wątła, powiewna i słodka”, trafiała w oczekiwania i gust generała. Tym razem wiemy więcej o tej miłości, gdyż zachowała się obfitsza niż w przypadku Sosnowskiej korespondencja Kościuszki do Żurowskich. Rysuje się w niej nasz generał jako człowiek sentymentalny, delikatny i uczuciowy, niczym jego nieśmiała nastoletnia wybranka. Wynajął kwaterę w rynku, by mógł widzieć Teklusię pod opieką matki zmierzającą do lekarza: „To wiem, że pierwszą kocham, a drugiej największym jestem przyjacielem”. Po czym dodawał w liście do wybranki: „Całuję twe rączki, a matulki nóżki, muszę się i tem kontentować”. Zwraca też uwagę, czym kierował się w życiu nasz narodowy bohater: „Od głupich, zawistnych, złych, mściwych zawsze będę uciekać, w obrębie małych szczęśliwości żyć pragnę”. Jednak nie było mu to pisane. Pojawiły się plotki, szerzone przez lekarza Żurowskich dr. Karola Tadeusza Sławę Hakenszmita oraz ppor. Giżyckiego, że Kościuszko kaptuje czy nawet adoruje żonę Żurowskiego. Wywołało to gniew i pomówienie ze strony chorążego żydaczowskiego. „Boże! Niech padnę trupem, jeżeli kiedym przypuścił cień myśli nawet targania związku tak świętego spokojności małżeńskiej – usiłował wyjaśnić sytuację dotknięty do żywego generał w liście do Żurowskiego. – Że kocham jw. pannę chorążankę, rzecz jest pewna, a że mu to odkryła jako ojcu, właśnie i moja chęć ta była”. Żalił się też Kościuszko, że podczas spotkań przypatrywał się twarzy jw. pana chorążego, „ale nie mogłem obaczyć przychylnego rysu dla mnie”, przeciwnie, widział narastającą nienawiść. Chorąży żydaczowski istotnie nie cierpiał generała o radykalnych poglądach. Kiedy Kościuszko cieszył się z Konstytucji 3 maja 1791 r., Żurowski przeciwnie; kiedy generał zżymał się na słowo podd