Profesor Jerzy Eisler, uznany historyk, w nowej książce „Czterdzieści pięć lat, które wstrząsnęły Polską” proponuje, by określenie „mniejsze zło” rozciągnąć na cały 45-letni okres władzy komunistycznej w Polsce. „To było jedno wielkie »mniejsze zło«, przy czym w latach 1944–1945 owe »większe zło« stanowiła – nikt nie wie, na ile tak naprawdę realna – groźba uczynienia z Polski »siedemnastej« republiki Związku Radzieckiego” – czytamy (s. 395). Określenie Polski powojennej, 1944–89, jako „mniejszego zła” uważam za trafne. To było sedno sprawy polskiej. Żelazna kurtyna z jednej strony i radzieckie dywizje z drugiej wyznaczały granice „mniejszego zła”. Były one wielokrotnie testowane (Węgry ’56, Polska ’56, ’80/81, Czechosłowacja ’68). Ciekawe wydaje się również określenie Polski Ludowej jako państwa „niepodległego, ale nie suwerennego”, choć można się spierać, czy taki twór jest w ogóle możliwy, czy to nie jest sprzeczność sama w sobie. Rzadko trafia się książka, której autor starałby się być tak sprawiedliwy, jego sądy i opinie – acz nie zawsze trafne – były wyważone z aptekarską dokładnością. Nieraz podkreśla, że ocena wydarzeń zależy od poglądów oceniającego. Sam usiłuje iść środkiem (?) drogi pomiędzy jednoznacznie prawicową wizją historii PRL (państwo totalitarne pod okupacją sowiecką) i lewicową (pod koniec drugiej wojny tylko komuniści mogli pozostać u władzy i dobrze przysłużyli się Polsce). Eisler jest tak wstrzemięźliwy, że używa naprzemiennie takich określeń jak PRL – Polska Ludowa, radziecki – sowiecki, proponuje zastąpić żołnierzy wyklętych – żołnierzami niezłomnymi, a nawet używa określenia „wyzwolenie spod okupacji niemieckiej”, choć dziś już w języku IV RP należy mówić nie o „wyzwoleniu”, lecz o „wkroczeniu Sowietów” do Warszawy czy do Auschwitz. „Nie należy rzeczywistości pierwszych powojennych miesięcy, a nawet lat – czytamy – postrzegać w dychotomicznym układzie: zniewolone i oporne społeczeństwo oraz obca, narzucona z zewnątrz władza. Sprawa była znacznie bardziej skomplikowana”. Terror komunistyczny obejmował znacznie mniejszą część społeczeństwa niż terror hitlerowski, nic nie usprawiedliwiało zbrodni NKWD i bezpieki, ale jednocześnie można było otwarcie afirmować swoją polskość, działały polskie teatry, istniało Polskie Radio, które zaczynało swój program od pieśni „Kiedy ranne wstają zorze”, a przysięga żołnierska kończyła się słowami „Tak mi dopomóż Bóg”. Wkrótce stalinizm miał ukrócić te zabiegi o społeczną akceptację, ale co było – to było. Spośród wielu zagadnień, które składają się na syntezę, wybieram zaledwie kilka. Pierwsze: stosunek Zachodu do Polski w kluczowych momentach naszej historii – powstania warszawskiego i stanu wojennego. Są to sprawy znane historykom, ale warto je przypomnieć. Kolejni polscy premierzy w Londynie, gen. Sikorski i Stanisław Mikołajczyk, „nie informowali w stopniu dostatecznym” kierownictwa Polski Podziemnej „o rzeczywistym stosunku anglosaskich polityków i dowódców do sprawy polskiej (…) w sposób jednoznaczny i rozstrzygający nie poinformował Kraju o tym, że ewentualne Powstanie nie otrzyma ze strony zachodnich aliantów efektywnej pomocy”. Z kolei Polski Londyn „bagatelizował” informacje od kierownictwa podziemia, choćby przywiezione przez „Kuriera z Warszawy” Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Ostrożny w słowach prof. Eisler nie stawia kropki nad i, a mianowicie, że powstanie, pozbawione wsparcia Zachodu, wobec potęgi Hitlera i bierności Stalina, od początku skazane było na klęskę, zagładę miasta i tysięcy jego mieszkańców. Odpowiedzialnych nie ma, są tylko bohaterowie. Oczywiście powstanie miało (i ma) wielki wpływ na historię Polski, bez niego trudno sobie wyobrazić Październik ’56 czy Solidarność, ale chyba nie tylko o to chodziło jego inicjatorom. Drugie: Zachód a stan wojenny. Eisler przypomina żart o tym, że w odpowiedzi na ewentualną interwencję zbrojną Układu Wars