Gdy w 1958 r. Melchior Wańkowicz powrócił z emigracji do Polski, władze oceniły ten fakt jako swój ogromny sukces propagandowy. Rozmowy z pisarzem, mające na celu skuszenie go do powrotu, rozpoczęto w 1954 r. W następnym roku Wańkowicz wybrał się na rekonesans po Polsce; efektem były umowy na publikację jego książek w kraju. Jedną z nich miała być „Bitwa o Monte Cassino” – w tym celu autor dostosował epopeję do wymogów cenzury: skrócił ją pomijając lub łagodząc wątki o wymowie antyradzieckiej. Ostracyzm, jaki za to spotkał go za granicą, ułatwił mu podjęcie ostatecznej decyzji o powrocie, tym bardziej że w kraju czekały na niego wymarzone wręcz warunki materialne.
Kryjący się pod pseudonimem 33 współpracownik MSW – znający pisarza jeszcze sprzed wojny – charakteryzował go w następujący sposób: „Wańkowicz ma bardzo »państwowe« nastawienie. Państwowe – w sensie instynktu państwa. On bardzo dobrze czuje nie socjalizm czy komunizm – te są mu zupełnie obce i ich nie rozumie”. Nie znaczy to wcale, że stał się wzorowym obywatelem PRL. Uczestniczył w pracach tzw. Klubu Krzywego Koła, oskarżanego o rewizjonizm i rozwiązanego w 1962 r. Nie to jednak stało się przyczyną jego kłopotów.
Wańkowicz został aresztowany 5 października 1964 r.,
tego samego dnia, gdy Zenon Kliszko (będący prawą ręką Władysława Gomułki w zakresie sterowania polityką kulturalną) ośmieszył się, polemizując nieudolnie na zjeździe oddziału warszawskiego Związku Literatów Polskich ze słynnym Listem 34. (Był to zbiorowy protest przeciwko polityce kulturalnej władz wystosowany przez 34 intelektualistów w marcu 1964 r., z inicjatywy Antoniego Słonimskiego, do premiera rządu PRL. Autorzy krytykowali zaostrzenie cenzury, ograniczenia przydziału papieru na drukowanie książek i czasopism oraz żądali prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji).