Nad Kongresem Kultury Polskiej wyraźnie unosił się duch przeszłości. W wystąpieniach powracano do grudnia 1981 r. Wtedy to podobny kongres, zwołany siłami intelektualistów związanych z Solidarnością, został przerwany przez stan wojenny. Po dziewiętnastu latach wielu jego uczestników podkreślało, że mimo całego dramatyzmu ówczesnej sytuacji, dyskusja nad stanem kultury polskiej była łatwiejsza. Głównym postulatem była bowiem demokratyzacja życia kulturalnego i swoboda wypowiedzi twórczej. Dziś, w dobie samorządności, wolnego rynku i wolności wypowiedzi, znacznie trudniej wskazać idee i postawy, które nie budziłyby wątpliwości i mogły być ważne w XXI wieku.
Z wielu kongresowych wystąpień przebijał więc pesymistyczny, a niekiedy wręcz katastroficzny ton. Prof. Andrzej Siciński, przewodniczący komitetu organizacyjnego KKP, mówił o powszechnie odczuwanym dziś rozchwianiu wartości. Ks. Wiesław Niewęgłowski, kapelan środowisk twórczych, atakował rozpleniającą się „kulturę toksyczną zacierającą różnicę między dobrem i złem”. Z kolei Krzysztof Zanussi nazwał lata 90. „okresem jałowym” i zwracał uwagę na „ogólne przygnębienie”, jakiego doświadczają Europejczycy zarzucani amerykańskimi towarami.
Wydawałoby się, że kto jak kto, ale to właśnie luminarze polskiej nauki, wybitni twórcy i politycy powinni wnikliwie interpretować rzeczywistość i śmiało kreślić wizje przyszłości polskiej kultury. Tymczasem kongres okazał się zgromadzeniem straconych szans. Podczas dyskusji panelowych wiało nudą, a pustosłowia i nadętego oratorstwa było więcej niż wnikliwych wypowiedzi i zażartych polemik.
Pokusa szukania prostych wyjaśnień to kolejne źródło niepowodzenia kongresu. Uczestnicy zbyt łatwo, jak się zdaje, dali się uwieść plastycznej wizji Ryszarda Kapuścińskiego przedstawionej podczas uroczystej inauguracji.