Co sprawia, że miłość bywa kłopotem

Czy można bać się miłości? Tak. I wiele osób taki lęk odczuwa, nawet jeśli przyznają się do tego niechętnie lub wcale. Ludzie wolą myśleć i mówić, że nie spotkali jeszcze odpowiedniej osoby. Że przyzwyczaili się do życia w pojedynkę albo w związku-układzie, w którym tęsknią za wzajemnym zrozumieniem i emocjonalnym wsparciem. Bo lęk przed miłością przejawia się różnie. W skrajnych przypadkach przybiera postać filofobii, czyli irracjonalnego strachu przed zakochaniem i byciem w związku, powodującego unikanie jakiejkolwiek bliskości i samotność. Znacznie częściej jednak lęk ten prowadzi do singlowania w rozmaitych formach – czasami ponurego, wyobcowanego, połączonego z poczuciem beznadziei. Kiedy indziej radosnego, aktywnego towarzysko i otwartego na romantyczne związki, w stylu quirkyalone (połączenie słów kosmiczny, odjechany i sam), których to ruch na początku tysiąclecia zapoczątkowała Sasha Cagen. Lęk przed miłością można maskować wchodzeniem w relacje, bywa że liczne, jednak krótkotrwałe, zrywane w obliczu wzrastającej intymności bądź konieczności podjęcia wiążących decyzji. Albo pozostawaniem w związku niezadowalającym, pozbawionym bliskości. Czego tu się bać? Do lęku przed miłością przyznać się tym trudniej, że nasza kultura mocno ją wyidealizowała. Miłość jawi się nam jako ze wszech miar pożądana, bezwzględnie dobra – więc czego tu się bać? Tymczasem jest czego. Miłość doświadczana i budowana na co dzień – inaczej niż ta pokazywana w komediach romantycznych i na billboardach – ma aspekty, które wielu ludziom mogą wydawać się kłopotliwe lub niepokojące. Każdy z jej trzech składników opisywanych przez Roberta Sternberga – namiętność, bliskość, zaangażowanie – potencjalnie zagraża obrazowi siebie, wieloletnim nawykom człowieka, poczuciu stabilności. Związana z silnymi emocjami i pociągiem seksualnym namiętność tylko częściowo poddaje się woli, więc osoby z nasiloną potrzebą kontroli mogą jej unikać. Bliskość wymaga rozpoznawania i komunikowania własnych potrzeb, a także uważności na drugiego człowieka, z czym ludzie, którzy nie nauczyli się tego w domu rodzinnym, miewają trudności. Zaangażowanie oznacza przyjęcie odpowiedzialności za swoje działania i dobrostan osoby ukochanej. Rozwijanie miłosnych relacji jest też związane z koniecznością zmiany przyzwyczajeń, codziennym liczeniem się z partnerem oraz ryzykiem jego utraty na skutek rozstania lub śmierci. Lęk przed miłością jest równie naturalny jak pragnienie tworzenia miłosnych związków. Ludzie mają w relacjach z innymi dwie, tylko pozornie opozycyjne, tendencje – „do” i „od”. Mamy skłonność do łączenia się w pary, bo wspólne życie jest pod pewnymi względami łatwiejsze, przyjemniejsze, bezpieczniejsze, jest także wspierane społecznie. Tendencja „do”, wyrażająca się potrzebą miłości, ma również uzasadnienie biologiczne – Antoni Kępiński twierdził, że pozwala na podtrzymywanie gatunku, choć dziś powiedzielibyśmy raczej, że umożliwia reprodukcję własnych genów. Jednocześnie polski psychiatra podkreślał, że postawa „od”, przejawiająca się separowaniem od innych, jest konieczna dla zachowania swojego życia i indywidualności. Według Karen Horney zrównoważenie dążenia „do” i „od” ludzi jest jednym z podstawowych psychologicznych wyzwań. Bo wszyscy obu tych dążeń doświadczamy. Tak jakby każdy z nas miał w sobie trochę z żurawia i czapli z wiersza Jana Brzechwy – chcemy się związać z drugim człowiekiem i jednocześnie nie chcemy. Pragniemy miłości i zarazem się jej obawiamy – i nie ma w tym nic niewłaściwego. Kłopoty pojawiają się wtedy, kiedy lęk powstrzymuje osobę, która chce żyć w związku, przed jego zainicjowaniem, budowaniem lub utrzymaniem. Albo gdy skłania ją, pomimo tęsknoty za relacją prawdziwie miłosną, do tkwienia w układzie niesatysfakcjonującym, pustym, a czasami szkodliwym. Jakim sposobem lęk przed miłością lub jakimś jej aspektem – zwykle bliskością lub zaangażowaniem – u niektórych osób staje się tak silny, że uniemożliwia im zaspokajanie tej potrzeby? W zimnym gnieździe Zdaniem Erika H. Eriksona ludzki rozwój polega na rozwiązywaniu kolejnych, charakterystycznych dla danego etapu życia, uniwersalnych kryzysów. Rozwiązania korzystne polegają na tym, że mając do wyboru dwie przeciwstawne tendencje, człowiek wybiera raczej tę pozytywną (np. w wieku przedszkolnym skłonność do przejmowania inicjatywy zamiast odczuwania poczucia winy), a w rezultacie nabywa ważną życiową kompetencję (np. stanowczość). Zdolność do miłości jest według Eriksona efektem dodatniego rozstrzygnięcia kryzysu przebiegającego na linii intymność–izolacja, owocującego umiejętnością budowania bliskich, długotrwałych relacji, w których partnerzy wzajemnie się o siebie troszczą, jednocześnie zachowując swoją odrębność. Niekorzystne rozwiązanie tego kryzysu, doświadczanego zwykle w drugiej lub trzeciej dekadzie życia, prowadzi do unikania intymnych relacji, nadmiernego zaabsorbowania sobą uniemożliwiającego przeżywanie bliskości albo tworzenia związków symbiotycznych, w których osoby zatracają indywidualność. Chociaż kryzys intymność–izolacja ludzie przeżywają w dorosłości, to jego rozstrzygnięcie nie jest uzależnione wyłącznie od ich – często jak najlepszych – chęci. Jeśli człowiek nie rozwiązał pozytywnie kryzysów wcześniejszych faz życia, jego możliwości rozwinięcia zdolności do miłości, jej dawania i przyjmowania, są ograniczone. Jest tak zwłaszcza w przypadku osób, które w pierwszym roku życia nie zrównoważyły braku zaufania tendencją do ufności, bo nie doznawały wystarczającej opieki, np. nie były regularnie karmione lub przytulane. Doświadczając głodu, zimna, braku dotyku, którym jako niemowlęta nie mogły zaradzić, nie wykształciły w sobie nadziei. Przeciwieństwem nadziei, czyli oczekiwania zdarzeń pozytywnych, jest lęk przed tym, że stanie się coś złego – bo świat jest spostrzegany jako miejsce nieprzyjazne, a ludzie jako wrodzy lub obojętni. Wchodząc w kolejne kryzysy rozwojowe bez nadziei i w lęku, ludzie mają mniejszą szansę ich pozytywnego rozwiązania. W konsekwencji mogą doświadczać efektu rozwojowego domina – brak nadziei utrudnia im rozwinięcie autonomii, zdolności do inicjowania działań i przeżywania przyjemności, poczucia własnej wartości, stabilnej tożsamości. Niedobór tych kompetencji, potrzebnych do tworzenia romantyczno-partnerskich związków, może wzmacniać lęk przed miłością. W myśl teorii Eriksona rozwojowe tryby mogą zaciąć się także po niemowlęctwie, na etapach późniejszych. Przykładowo, miłości może obawiać się człowiek, który jako dwu-, trzyletnie dziecko był nadmiernie karany, więc często doświadczał wstydu i zwątpienia; albo przeciwnie – był tak rozpieszczany, że nie miał szansy nauczyć się niezależności. Zgodnie z teoriami bliższymi współczesności, społeczno-poznawczymi i poznawczo-behawioralnymi, źródłem nasilonego lęku przed miłością może być właściwie wszystko, co sprawia, że w dzieciństwie człowiek nabywa i utrwala takie wzorce myślenia, przeżywania i działania, które nie sprzyjają tworzeniu bliskich, opartych na namiętności i zaangażowaniu, relacji. Niefunkcjonalne wzorce mogą wykształcić się na skutek nieobecności lub obojętności rodzica, skutkującej myślami takimi, jak: „Jestem dla ważnych dla mnie osób nieistotny, nic niewart” albo „Coś jest ze mną nie w porządku”. Mogą być rezultatem częstej rodzicielskiej krytyki, skutkującej przekonaniami typu „Jestem głupia, nieatrakcyjna, beznadziejna”. Albo doświadczania przemocy nie tylko werbalnej, lecz także fizycznej, mogącej prowadzić do przeświadczeń typu „Lepiej, żebym nie istniał”, „Chciałabym zniknąć”. Mogą też być efektem rozwodu rodziców – zwłaszcza takiego, o którym z dzieckiem się nie rozmawiało, którego przyczyny musiało samo wymyśleć i przypisało je sobie, np. swojej niewielkiej wartości. Niekorzystne wzorce myślenia i przekonania, którym towarzyszą negatywne emocje, z lękiem na czele, mogą zostać przejęte od matki lub ojca, którzy – niezdolni do stworzenia satysfakcjonującej miłosnej relacji – powtarzali, że „Związki ograniczają”, „Zaangażowanie jest niebezpieczne” albo „Każdy jest ostatecznie samotny”. Albo ich nadmiernej kontroli bądź opieki, skutkującej przekonaniami: „Jestem niezaradna” bądź „Rzeczy dzieją się same, nie wymagają ode mnie wysiłku”. Zdaniem Janet G. Woititz, autorki książki „Lęk przed bliskością”, konfrontują się z nim zwłaszcza dorosłe dzieci alkoholików. Jest tak m.in. dlatego, że nałogowo pijący rodzice narażają swoje dzieci na emocjonalne huśtawki, uzależnione od stopnia ich alkoholowego upojenia lub głodu. Nie radząc sobie ze zmiennymi nastrojami matki, ojca lub obojga rodziców, dzieci popadają w bezradność i lęk, które zaczynają kojarzyć z wszelkimi bliskimi relacjami. Woititz zauważa, że intymności szczególnie silnie obawiają się osoby homoseksualne, które dorastały w rodzinach alkoholowych, ponieważ nieakceptująca ich potrzeb i życiowych wyborów kultura piętrzy przed nimi dodatkowe trudności. Jednak wbrew poglądom propagowanym przez Freuda i jego zwolenników ludzie nie są jednoznacznie determinowani wpływami rodzicielskimi. Przychodząc na świat z unikalnymi zestawami genów kształtującymi indywidualne predyspozycje, różne osoby odmiennie reagują na podobne doświadczenia. Głośne kłótnie matki i ojca, które wraz z nieustannie włączonym w domu radiem wrażliwą introwertyczkę mogą doprowadzić w dzieciństwie do alienacji, dla potrzebującej stymulacji ekstrawertyczki mogą być korzystnym środowiskiem tworzenia uczuciowej więzi z rodzicami, uchodzącej za wzorcową dla kolejnych relacji. Kiedy ta sama, dorosła już introwertyczka przełamie swój lęk przed bliskością i zwiąże się z poszukującym wrażeń muzykiem rockowym, może szybko uznać, że jest niezdolna do miłości. Jeśli jednak kobieta zakocha się w lubiącym ciszę, uważnym bibliotekarzu, który będzie wyrozumiały dla jej początkowo lękowych, unikowych zachowań – może odkryć, że miłość wcale nie jest taka straszna. Dzięki nowemu doświadczeniu budowania związku z podobnym do niej, zdolnym do miłości człowiekiem może pozbyć się niepotrzebnego już lęku i stworzyć dobrą relację. Negatywne ani nawet traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa nie skazują człowieka na miłosne porażki. Niektórzy ludzie, pomimo niesprzyjających warunków w rodzinach pierwotnych, wychodzą z nich silni i optymistyczni – z naturalnymi obawami przed miłością, lecz zarazem z wielką, przeważającą chęcią tworzenia bliskich, zaangażowanych związków i odwagą wprowadzania osobistych zmian, które im to umożliwią. Jednak psycholodzy są zgodni co do tego, że nasilonego lęku przed miłością nabywamy w rodzinnym gnieździe. Wiele osób nie uczy się w nim potrzebnych do budowania związków umiejętności. Inni wychodzą z niego z połamanymi skrzydłami. A niektórzy nie są w stanie tych gniazd opuścić. Zwichnięte skrzydła „Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący…, byłbym niczym” – głosi biblijny „Hymn o miłości”, jeden z kanonicznych tekstów naszej kultury. Zgodnie z nim miłość jest cierpliwa i pozbawiona zazdrości, nie unosi się pychą ani gniewem, „nie szuka swego”, „nie pamięta złego”. Innymi słowy – jest najwyższym wyrazem człowieczeństwa. Echa „Hymnu o miłości” Pawła z Tarsu rozniosły się tak szeroko, że do dzisiaj w popularnych piosenkach i filmowych dialogach możemy usłyszeć, że to miłość sprawia, że świat się kręci, dla niej – i tylko dla niej – warto żyć. Czytając literaturę, dowiadujemy się, że pozbawiony jej człowiek jest pusty, martwy za życia, w najlepszym razie – niepełnowartościowy. W takim romantycznym, idealizującym miłość kulturowym klimacie przyznanie się do lęku przed nią oznacza przyznanie się do istotnego deficytu. Dlatego swój lęk przed miłością ludzie rzadko wyrażają wprost. U osób samotnych lęk ten może przejawiać się przekonaniami takimi, jak: „Życie w pojedynkę jest wygodne”, „Miłość wymaga zbyt wielu kompromisów”, „Próbowałam już zbyt wiele razy”, „Nie znajdę drugiej takiej, jak moja była żona”, „Nie zniosę kolejnego rozstania”, „Nie nadaję się do związków”, „Nie jestem zdolny do kochania”, „Jestem za stary, nie dość atrakcyjny, kto by mnie zechciał?”, „Jeśli ktoś mnie naprawdę pozna, to mnie zostawi”, „Jak się zakocham, zostanę wykorzystana”. Przekonania takie są nadmiernymi generalizacjami, odzwierciedlającymi zazwyczaj przekaz otrzymany od rodziców, który nigdy nie został dostatecznie zweryfikowany. Choć mogą wydawać się racjonalne, zwykle są wyłącznie racjonalizacjami uzasadniającymi unikanie intymnych relacji. Czasami to unikanie jest całkowite, powoduje wycofanie się z prób budowania miłosnych związków i pogodzenie z samotnością. Kiedy indziej wyraża się poszukiwaniem kandydatów do związku, połączonym z narzucaniem im wysokich, niemożliwych do spełnienia standardów. Wybredne są zwłaszcza osoby narcystyczne – żaden z potencjalnych partnerów nie jest dla nich dość dobry, choć według psychologów psychodynamicznych w gruncie rzeczy obawiają się one weryfikacji swojego wyolbrzymionego Ja, nieuchronnej w bliskiej relacji. Unikać miłości można także, będąc w związku – czasami takim, który na pozór jest dobry. Unikowe relacje, zamiast opierać się na budującym intymność poznawaniu własnych potrzeb i preferencji przez partnerów, ich wzajemnym szacunku i tro