Człowiek: jak go kształtują nasze czasy

Jak człowiekowi współczesnemu układają się relacje z własnym ciałem? Pytanie zrazu może wydawać się dzieleniem włosa na czworo. Prawdopodobnie znikoma liczba ludzi zastanawia się na co dzień nad swoimi odczuciami i postępowaniem wobec wątroby, serca, jelit czy zewnętrznej powłoki skórnej (średnio 1,6 m kw. u kobiety, 1,8 – u mężczyzny). A przecież jakże często, zwłaszcza gdy coś szwankuje, przyprawiają one o silne emocje: rozczarowanie, wściekłość, zawiść – bo inni mają lepsze, sprawniejsze; bo gdyby tylko los dał mi dłuższe nogi, mniejszy obwód w pasie… Składanie winy na ciało za życiowe niepowodzenia. Zaniedbywanie go na przemian ze stawianiem wygórowanych, idealistycznych oczekiwań. Stosowanie absurdalnych środków dopingu (leków psychiatrycznych, dopalaczy, alkoholu). Nadużywanie jego sił. Oto znaki naszych czasów. Być może za pół tysiąca lat nasi potomni będą ze zdumieniem kręcić głowami na te powszechne dziś praktyki, tak jak my reagujemy na średniowieczne zwyczaje umartwiania się, rwania skóry na strzępy w trakcie autobiczowania czy też życia tak „zgodnego z naturą”, że aż z wykluczeniem elementarnej higieny. Bo relacje człowieka z własną duszą i ciałem, to, jak się on postrzega i kreuje, w ogromnej mierze zależy od czasów, w jakich żyje, od obowiązujących w jego kulturze wierzeń i przekonań, od lansowanych wartości. Kim zatem jesteśmy my – ludzie współcześni? Jakim presjom jesteśmy poddani? My, ponowocześni Prof. Zygmunt Bauman już 20 lat temu w eseju „Ponowoczesne przygody ciała” z właściwą sobie przenikliwością opisał stosunek cywilizacji do ludzkiego ciała i fascynującą, diametralną zmianę w tym względzie, jaka nastąpiła pomiędzy niedawną epoką przemysłową a tą, w której przychodzi nam żyć, czyli właśnie ponowoczesnością. Wobec człowieka – aktora na scenie życia społecznego i gospodarczego – czasy stawiają określone wymagania, konstruują go do pożądanej roli. W epoce przemysłowej do roli robotnika lub żołnierza, co stało się udziałem większości, potrzebna mu była przede wszystkim energia wytwarzana w miarę systematycznie, w miarę możliwości bez zmęczenia. Taki aktor powinien był być zdyscyplinowany, odporny na monotonię czynności zawodowych. Jego działania musiały być regularne, podatne na regulację, a przede wszystkim zsynchronizowane z innymi. Człowieka udatnie skonstruowanego na miarę ówczesnych czasów cechowało przede wszystkim zdrowie. Pojęcie zdrowia, pisze Bauman, oznaczało zatem silne, energiczne ciało, harmonijnie współdziałające z innymi. Natomiast wątłość, brak energii, chaotyczność działań, niezdolność dopasowania się do ogólnego rytmu uznawano za symptomy patologiczne, wymagające interwencji lekarskiej lub psychiatrycznej. Tak wyglądała presja kulturowa, jakiej podlegały pokolenia naszych pradziadów, dziadków, a nawet jeszcze rodziców. Stąd pewnie pokutuje do dziś w babciach starszej daty przekonanie, że zdrowe dziecko to rumiany i upasiony bobas, stąd ich większy lament nad bladością i szczupłością nastolatek niż nad ich chorobliwą otyłością. Z tamtych czasów pochodzą wzorce regeneracji i wypoczynku (np. zbiorowe wczasy w zakładowych ośrodkach). To wtedy obowiązywały hiperkaloryczne i wysokobiałkowe wzorce odżywiania (trzy posiłki z solidnym połciem mięsa w środku dnia). I krzewiono kulturę fizyczną, której zwieńczeniem bywały owe iście cyrkowe figury gimnastyczne z udziałem kilkunastu osób (tak pięknie okpione w kultowym „Rejsie”) czy rytmiczne parady młodzieżowe uświetniające święta państwowe, z upodobaniem urządzane zwłaszcza w krajach tzw. dyktatury proletariatu, ale bynajmniej nie tylko tam. W tym wszystkim manifestowała się kultura czasów, gdy – jak pisze Bauman – człowiek nie był osobną całością. Aby powstała całość zdolna do funkcjonowania i przetrwania, musiał on powiązać się z innymi jednostkami ludzkimi. Ponowoczesność zgoła inaczej zdefiniowała rolę człowieka – aktora. „Jednostki ludzkie kształtowane są przede wszystkim pod kątem spożywczo-ludycznym”. Innymi słowy, dziś mamy być przede wszystkim konsumentami i ludźmi zabawy. Chronicznie powinniśmy szukać nowych doznań i przeżyć. Mamy być spontaniczni, plastyczni i elastyczni. Już nie zdrowie, lecz sprawność stała się centralną kategorią opisującą „udaną konstrukcję naszych czasów”. Owa sprawność oznacza zdolność nieustannego chłonięcia nowych wrażeń i bodźców, twórczego reagowania na nie, umiejętność działania w szybko zmieniającym się otoczeniu. Natomiast symptomy niesprawności, pisze filozof, to sflaczałość cielesna, zwiotczenie duchowe, melancholia, przesycenie doznaniami i konsumpcją. W naszym ponowoczesnym świecie to one właśnie wymagają „interwencji w postaci lekarstw, ćwiczeń, reżymu dietetycznego, psychologicznego poradnictwa lub psychiatrycznej interwencji”. Do tego kultu sprawności wielu psychologów i badaczy z innych dyscyplin społecznych dodałoby z pewnością jeszcze kult skuteczności. Człowiek idealny w naszej ponowoczesnej kulturze to zatem obsesyjny konsument dóbr, niestrudzony poszukiwacz nowości i wytwórca swoich własnych potrzeb (głównie materialnych), co ważne – skupiony na natychmiastowym i skutecznym ich zaspokajaniu. Taka jest jego dusza, temu też podporządkowuje ona ciało. I wpada w rozliczne pułapki. Pigularyzacja Oczywiście dążenie do potocznie pojmowanej sprawności ma swoje dobre strony. Kolejne mody na aktywność fizyczną – bieganie, rower, narty, basen, nordic walking, tenis, hippikę, aerobic, ćwiczenia na siłowni – na ogół służą i duszy, i ciału. Dopóki uprawiane są z umiarkowaną zawziętością, przynoszą pożytki zestresowanemu mózgowi, przytkanym płucom i przykorkowanemu sercu, choćbyśmy nawet dopatrzyli się w tym snobizmów, prób podbudowy swej pozycji społecznej czy też owczego pędu za wzorami lansowanymi przez świat komercji. (Który próbuje na wszelkie sposoby coś nowego sprzedać: kije, gatki, kaski, trampki – coraz to nowej generacji, coraz bardziej niezbędne, coraz bardziej „wiodących marek”. W imię, rzecz jasna, poprawy skuteczności owego biegania czy szusowania oraz wzmożenia doznań). Pułapka pojawia się wraz z brakiem umiaru. Z dążeniem do rzekomej doskonałości. To na przykład ów atletyczny paker, osiłek z siłki, który w istocie rzeczy jest dość przerażającą karykaturą męskości. Osiągnięcie tego efektu wiąże się zwykle z ćwiczeniem obsesyjnym, z psychicznym uzależnieniem od ćwiczeń, często też z uzależnieniem od chemicznych wspomagaczy. Ale wspomagacz – suplement diety, odżywka, pigułka, kapsułka, kropelka, maść – wbiły się w naszą kulturę chyba już nieusuwalnie. Niektórzy powiadają, że jesteśmy wręcz kulturą pigułki. Wystarczy spędzić wieczór przed telewizorem, by z lawiny reklam wyjść z przekonaniem, że istnieją (skuteczne!) pigułki na wszystko. Na wszelkie niesprawności, niedomagania, nieszczęścia. Jesteś frajerem, jeśli natychmiast nie stłumisz pewnych oczywistych oznak życia twojego organizmu, tj. procesów trawienia, wydalania, działania hormonów itd. A najlepiej, jeśli zawczasu zapobiegniesz poceniu się, łupieżowi, zgadze, wzdęciom, wypryskom, katarom itd. Jeśli po prostu swemu ciału zabronisz prawa do wszystkiego, co naraziłoby je na posądzenie o nieidealność. Seksualizacja W szczególnie ryzykownej sytuacji znalazły się współczesne kobiety. Oczekiwania, jakie pod wpływem presji kulturowej stawiają swoim ciałom, sprowadzają się właściwie do jednego: być seksowną. To wielki paradoks naszych ponowoczesnych czasów, że przy tak silnym w życiu ideowym Zachodu nacisku na wyzwolenie kobiet z patriarchalnego modelu życia społecznego oraz z tradycyjnie pojmowanych ról rodzinnych i zawodowych, wzory kobiecej urody i zachowania idą w zupełnie odmiennym kierunku. Jakby człowiek płci żeńskiej miał za jedyne zadanie podobać się, uwodzić i służyć erotycznie swoim ciałem. Rzec można, od niemowlaka. Wystarczy wejść do dowolnego sklepu z dziecięcą odzieżą, by przekonać się o estetycznej segregacji płciowej obowiązującej od rozmiaru 0–3 miesiące. Osobne regały, osobne wzornictwo, osobne przesłanie. Chłopcom dane jest zażyć wygody, swobody i nieskomplikowania. Dziewczęca „moda” to falbanki, kokardy, kwiatki, brokaty, cekiny, piórka, pompony, frędzelki, guziczki, klamerki, kropki, a cały ten kram różowy do bólu oczu, z materiałów, z jakich szyć by można kostiumy tancerkom Moulin Rouge. To nie przesada ani nadmiar sarkazmu. Ta seksualizacja dzieci niesie się jak zaraza przez popkulturę, np. rozmaite telewizyjne show, w których pod pretekstem łowienia młodych talentów małe dziewczynki fryzuje się, maluje, każe śpiewać i pląsać tak, że wyglądają na artystki skandalistki (chłopców reżyserowanych na słodkich boyów też tam nie brakuje). Gimnazjalistki na swoim ulubionym portalu w selfiaczkach same kreują się na wyzywające kokoty i drapieżne wampy. To tylko konwencja, tłumaczy dr Marta Byrska, etnografka z Millward Brown, współautorka ubiegłorocznych dogłębnych badań nad obyczajowością polskich nastolatków. Kreacja, którą tworzy się na pokaz, można powiedzieć – na wynos. Bo w rozmowie nic w tych dziewczynkach nie ma z kokot ani wampów. Badaczce „sprzedają” autowizerunek pilnych i skromnych uczennic. Jednakowoż ta konwencja nie przechodzi z wiekiem bez śladu, zwłaszcza w klasie ludowej, gdzie obowiązującym i w zasadzie jedynym kanonem dla młodej kobiety jest dziś discopolowa, dyskotekowa lala Barbie. Dekolty, staniki push-upy, stringi na wytatuowanych pupach, kolczyki w pępkach. Na co dzień, do szkoły, na mszę w kościele. Można w tym widzieć, oczywiście, swego rodzaju liberalizację obyczajową, ale pod jednym warunkiem: gdyby towarzyszyła temu rzeczywista edukacja seksualna młodzieży. Kolejny paradoks ponowoczesności – teraz już mowa o jej polskiej odmianie – polega na połączeniu tej agresywnej estetyki z powszechną ignorancją wśród młodzieży, jeśli chodzi o sprawy seksu i erotyki. Z purytanizmem w wychowaniu domowym i szkolnym (gdzie o seksie nie zwykło się otwarcie rozmawiać), nie mówiąc już o przesłaniu płynącym z Kościoła i lekcji katechezy (gdzie o seksie mówi się w kategoriach grzechu i kontekście aborcji). Przesłanie dla kobiet dorosłych, by znów wrócić do świata komercji, nie różni się od tego dla dziewczynek: patrz, podziwiaj i rób to, co kobiety sukcesu. Czyli celebrytki w reklamach, które depilują (nogi), odżywiają (włosy), redukują (zmarszczki, cellulit), rozświetlają (cerę), wklepują (ceramidy, kolastyny) i generalnie się wygładzają („w sposób widoczny już po trzech tygodniach”). Nieustająca szkoła skuteczności, instruktaż budzenia potrzeb, odkrywania nowości. Aż do późnej starości. Bo i wtedy ciało nie musi ci być balastem, jeśli tylko łykniesz (coś na serce), wsmarujesz (coś na stawy), wkroplisz (coś na oczy). Manipulacja Bez wątpienia ponowoczesność, logika kapitalistycznej, nieustającej, żwawej produkcji dóbr (a więc kupowania przedmiotów, szybkiego ich wyrzucania i zastępowania nowymi), idea należnego wszystkim dobrobytu, wepchnęły nasze dusze i ciała w pułapkę chorobliwego pożądania rzeczy. Jak już pisaliśmy, nawet zażywanie banalnych sportów stawia dziś człowieka – jak mu się wydaje – wobec konieczności posiadania tego czy owego, jakby nie dało się biegać w starych pepegach, bez zegarka z GPS, pulsometra i krokomierza. Jednak najbardziej zwodnicza w tym totalnie zmerkantylizowanym świecie jest obietnica, że za pomocą operacji kupno-sprzedaż da się osiągnąć wszystko. Skoro da się „kupić” sprawność w sensie fizycznym, to dlaczego nie nabyć jej również w sensie psychicznym, umysłowym? Dlaczego nie sięgnąć po coś, co np. dałoby nam skuteczniejszą władzę nad innymi, sprawiło, że inni łatwiej podporządkują się naszej woli i interesom? Że będziemy sprawniejsi w dążeniu do własnego sukcesu? Więc i psychologia stała się towarem. Weźmy jeden tylko przykład. Do dość powszechnej świadomości przeniknął dobrze znany akademickiej psychologii fakt, że człowiek komunikuje się z innymi nie tylko mową w sensie ścisłym (a więc świadomym „produktem” umysłu), ale też czymś, co nazywane jest mową ciała. Wiemy od kilkunastu lat, że temu pozawerbalnemu porozumieniu służą neurony lustrzane – specyficzne struktury w mózgu. To one właśnie od niemowlęctwa skłaniają człowieka do „efektu kameleona”, czyli naśladowania gestów, grymasów, uśmiechów, tembru głosu, słownictwa osoby, z którą rozmawia. I że to „małpowanie” j