Jest sierpień, sezon urlopowy, para przyjaciółek spędza razem wieczór: Julia (która marzy o wyjeździe, ale w tej chwili jest to dla niej finansowo nieosiągalne) i Marta (która co prawda jedzie na wakacje, ale z coraz bardziej kłopotliwym partnerem). Wyobraźmy sobie dwa warianty rozmowy między kobietami. Pierwszy byłby oparty na konwencjonalnej komunikacji. Julia: „Jak twoje plany na lato? Wyklarowały się?”. Marta (zdawkowo, wiedząc, że Julia ma problemy finansowe): „Tak, we wrześniu lecimy z Tomkiem na Maltę”. Julia (w duchu współczując przyjaciółce z powodu partnera): „Malta. Zazdroszczę!”. Marta: „Wiesz, że z Markiem mi się nie układa. Wolałabym zostać w domu”. Julia: „E, tak tylko mówisz. Urlop z Markiem będzie dla ciebie lepszy niż żaden. Wszyscy potrzebujemy od czasu do czasu odpocząć”. Trzymając się standardowych reguł komunikacji i zarazem myśląc schematycznie, przyjaciółki nie doświadczyły, a tym bardziej nie ujawniły w pełni swoich odczuć. W efekcie nie odkryły obustronnie korzystnych możliwości wynikających z sytuacji. Oto jak ich spotkanie mogłoby się potoczyć w wariancie drugim, gdyby zdecydowały się na dialog. Julia: „Jak twoje plany na lato? Wyklarowały się?”. Marta (czując niepokój wywołany perspektywą kolejnych kłótni z partnerem i świadomością tego, że Julii nie stać w tej chwili na potrzebny jej urlop): „Tak, we wrześniu lecimy z Tomkiem na Maltę. Nie mam ochoty na te wakacje. Wolałabym pojechać gdzieś z tobą – może gdzieś bliżej, na krócej?”. Julia (w pierwszej chwili spłoszona): „Jestem potwornie zmęczona. Marzę o jakimkolwiek urlopie. Ale nie mam teraz ani grosza. Wiesz, jak działają zleceniodawcy – wypłacają pieniądze najpóźniej jak mogą”. Marta (na dobre pozbywszy się już wizji wakacji z partnerem, z którym zamierza się rozstać): „Ale w końcu ci zapłacą, wtedy mi oddasz. Odwołam Maltę i znajdę nam coś nad Bałtykiem. Potrzebuję naprawdę odpocząć, złapać dystans”. Julia (po chwili wahania, uśmiechając się z wdzięcznością): „OK. Jeśli nie oddam pieniędzy w ciągu trzech miesięcy, gwarantuję ci najlepsze niedzielne obiady, jakie kiedykolwiek jadłaś, przez cały najbliższy rok”. Czym zatem różni się dialog od komunikacji? Pojęcie komunikacja pochodzi od łacińskiego communicare, oznaczającego dzielenie się, czynienie czegoś dostępnym dla innych. Dziś ten termin jest definiowany jako przekaz, wymiana informacji bądź porozumiewanie się. W praktyce to rozmowy lub wypowiedzi służące wielu pragmatycznym celom. Ludzie komunikują innym swoje poglądy, zamiary, stany emocjonalne, status społeczny. Referują swoją wiedzę. Wymieniają opinie i praktyczne wskazówki. Szukają punktów stycznych między opozycyjnymi stanowiskami, negocjują. Każdy pozostaje przy tym zwykle zanurzony w świecie własnych znaczeń, uczuć i intencji. Dąży do zaspokojenia swoich potrzeb – zdobycia informacji, uzyskania pochwał, potwierdzenia pozycji społecznej, zarobienia pieniędzy – rzadko licząc się z innymi. W efekcie, prowadząc nawet dziesiątki konwersacji dziennie, ludzie mogą czuć się odizolowani, samotni. Termin dialog stanowi połączenie greckiego dia, oznaczającego pomiędzy, oraz logos, interpretowanego zwykle jako znaczenie, treść. Według Petera Senge, amerykańskiego teoretyka zarządzania, dialog to przepływ znaczeń. Jednak w najbardziej pierwotnym starogreckim sensie logos jest podstawową zasadą rządzącą rzeczywistością, związkiem łączącym człowieka z kosmosem, absolutem, naturą, także innymi ludźmi. Dialog można więc traktować jako budowanie głębokiej relacji, opartej na tworzeniu wspólnej przestrzeni, kreowaniu znaczeń i wartości uwzględniających doświadczenie i potrzeby wszystkich jego uczestników. Sprowadzanie pojęcia dialogu wyłącznie do rozmów prowadzonych w parach wynika z błędnego dopatrywania się w nim zamiast słowa dia przedrostka di- (oznaczającego podwójność, dwójkę). Dialogować można we troje i w większych grupach. W rodzinach, na spotkaniach towarzyskich, zebraniach zespołów pracowniczych czy wspólnot mieszkaniowych. Wystarczy spełnić kilka warunków: • otworzyć się na własne doświadczenie i prostolinijnie je ujawniać; • uważnie słuchać innych ludzi, akceptować to, co mówią i wyrażają poza słowami; • reagować na to, co dzieje się we wspólnej przestrzeni, kierując się aktualnymi odczuciami, a nie wyuczonymi wzorcami czy osobistymi wizjami świata i przyszłości. Jednym słowem, trzeba słuchać i mówić nie tylko z poziomu racjonalnego, kulturowo wytrenowanego umysłu, lecz także z głębi empatycznego serca. Efektem komunikacji jest w najlepszym razie kompromis, osiągany dzięki rezygnacji z zaspokojenia części potrzeb jej uczestników. Rezultatem dialogu jest flow – swobodny nurt, przepływ (pojęcie to do psychologii wprowadził Mihály Csíkszentmihályi, obecnie emerytowany profesor Uniwersytetu w Chicago). Ów stan prowadzi do transgresji, czyli przekraczania granic wyznaczanych myśleniem tradycyjnym, charakteryzującym się m.in. oddzielaniem Ja od Innych. Transgresja zaś aktywizuje synergię: współpraca różnych czynników daje efekty przekraczające prostą sumę ich indywidualnego potencjału. Dialog skutkuje zatem odkrywaniem całkowicie nowych sensów i możliwości. Prowadzi do tworzenia rzeczywistości, która jest satysfakcjonująca dla wszystkich osób biorących w nim udział, często też do budowania szerzej rozumianego wspólnego dobra. Homo dialogicus Pierwotne społeczności były prawdopodobnie oparte tyleż na komunikacji, co na dialogu. Nasi praprzodkowie wymieniali istotne dla przetrwania informacje w trakcie polowań, opieki nad potomstwem, budowania schronień. Wieczorami jednak siadywali w kręgach przy ogniskach i dialogowali. Dzielili się swoimi doświadczeniami, słuchając siebie nawzajem, dzięki czemu budowali grupową spójność. Dokonywane w trakcie dawnych dialogów transgresje, pobudzające synergię, stanowiły prawdopodobnie jeden z czynników rozwoju ludzkich kultur. Starożytna Grecja, uznawana za kolebkę zachodniej cywilizacji, w okresie rozkwitu była zorganizowana we wspólnoty – tak zwane polis – w których dyskutowano istotne kwestie, nie tworząc oderwanych od społeczności struktur politycznych, takich jak parlamenty. W wiejskich społecznościach Europy przez stulecia panował obyczaj grupowych spotkań, odbywających się często w kręgach męskich lub kobiecych. Ludzie dialogowali także w miastach, na przykład w trakcie warszawskich obiadów czwartkowych, które przez ponad dekadę drugiej połowy XVIII w. gromadziły na cotygodniowych spotkaniach artystów i naukowców. We wczesnym kapitalizmie, w rozrastających się wokół fabryk miastach, powstawały związki zawodowe oparte na idei swobodnego zrzeszania się i dialogu – wewnętrznego oraz z pracodawcami. Związki te, oprócz ochrony interesów pracowników, prowadziły działalność samopomocową, edukacyjną, kulturotwórczą. Przez tysiące lat ludzkiej historii dialog pozwalał budować i utrzymywać ład społeczny, w czasami trudnych warunkach zapewniał jednostkom i wspólnotom poczucie bezpieczeństwa oraz sprawstwa, wspierał formowanie indywidualnej i grupowej tożsamości. Pozwalał na przepływ wiedzy i tworzenie nowych idei. W naszych czasach prawie się nie prowadzi dialogu – brakuje go w instytucjach politycznych, społecznych, kulturowych, edukacyjnych. Coraz go mniej w rodzinach i na spotkaniach przyjaciół. Żyjąc w pośpiechu i natłoku bodźców, ludzie powielają komunikacyjne, a wraz z nimi myślowe wzorce. Rodzicom wygodniej – choćby dlatego, że szybciej – jest wydać dziecku polecenie, niż usiąść z nim, poznać jego odczucia i je zaakceptować, przedstawić własny punkt widzenia, krok po kroku motywując je do wykonania zadania. Nawet jeśli dziecko nauczy się dialogu od uważnych opiekunów, to formalna edukacja wprzęgnie je w tryb pragmatycznej, pozbawionej emocji i mało refleksyjnej komunikacji. W szkołach dzieci są usadzane w ławkach wymuszających patrzenie na nauczyciela lub plecy rówieśników. Nie widzą nawzajem swoich twarzy, co uczy je ignorowania wyrażanych przez innych uczuć. Młodych ludzi, spędzających w szkołach i na uczelniach paręnaście krytycznych dla emocjonalnego i intelektualnego rozwoju lat, trenuje się w bezdyskusyjnym przyjmowaniu podawanej wiedzy, w wypowiadaniu okrągłych, bezosobowych zdań. Współczesny dyskurs polityczny bazuje na regule „wygrany – przegrany”, zamiast „wygrany – wygrany”. Z telewizyjnych i radiowych głośników słyszymy coraz bardziej radykalne, irracjonalne i dzielące społeczeństwo osądy, jak choćby ten o „najgorszym sorcie Polaków”. Internet zalewają fale łatwego, bo anonimowego, hejtu. W takich kulturowych warunkach także na co dzień ludzie oceniają siebie i innych, etykietują, porównują, krytykują. Stawiają diagnozy i zarzuty, grożą karami, ewentualnie pocieszają, litują się i doradzają. Dominujące w kulturze formy komunikacji odcinają człowieka od własnych i cudzych uczuć. Od leżącej w jego naturze empatii. Od poczucia bezpieczeństwa wynikającego z bycia dostrzeżonym, wysłuchanym, zrozumianym, aprobowanym. Sytuacja jest paradoksalna. Im bardziej bezwzględne i raniące są powszechne komunikacyjne wzorce, tym ludzie mniej sobie i innym ufają i tym silniejszą mają skłonność do naśladowania tych wzorców. Poszukując akceptacji i poczucia ważności, czasami rozpaczliwie, reprodukują stanowcze osądy, wygłaszają komentarze tylko pozornie obiektywne, udzielają porad nieuwzględniających indywidualnej sytuacji, formułują zdania spełniające kryteria modnej asertywności. Coraz szczelniej zamykają się w monologicznych skorupach. Ulegając zdradzieckiemu czarowi społecznie poprawnej komunikacji, mijają się, załatwiając setki w gruncie rzeczy mało istotnych spraw, zamiast się spotykać. Dialog, czyli spotkanie Na wszelkie kulturowe deformacje natury ludzkiej – a życie w eliminującym dialog, skoncentrowanym na komunikacji świecie, z pewnością można za taką deformację uznać – pierwsi reagują zwykle filozofowie. José Ortega y Gasset w połowie XX w. zauważył: „Teraz już nie czas na słuchanie, a wręcz przeciwnie, na sądzenie, wyrokowanie, rozstrzyganie”. Charles Taylor, kanadyjski filozof, autor „Etyki autentyczności” i „Źródeł podmiotowości”, stwierdza, że tożsamościowe problemy ludzi współczesnych wynikają z braku wspólnot, które się współtworzy, w których można konstruować swoje Ja w oparciu o nieskrępowaną autoekspresję. Jednak już wcześniej, na początku XX w., Ferdinand Ebner, Frans Rosenzweig i inni zaczęli rozwijać filozofię dialogu, nazywaną też filozofią spotkania. W tym czasie coraz popularniejsze stawało się radio – przyciągało ludzi do monologujących odbiorników. W kolejnych krajach wprowadzano obowiązek szkolny zastępujący wcześniejszą edukację opartą na bezpośrednim kontakcie uczniów z nauczycielami. Ludzie migrowali do miast, kultura stawała się coraz bardziej masowa. Filozofowie zaczęli bić na alarm, podkreślając znaczenie dialogu umożliwiającego rzeczywiste spotkania osób, ich autentyczny kontakt – z drugim człowiekiem i samym sobą. Według późniejszych przedstawicieli filozofii dialogu, Emmanuela Levinasa i Józefa Tischnera, ludzi zakorzenia w rzeczywistości otwarte wyrażanie siebie w bezpośrednim kontakcie z drugim człowiekiem, traktowanym jako ktoś wyjątkowy, posiadający własną prawdę. Dialogowe spotkanie ma również wymiar etyczny i kulturotwórczy – bo widok twarzy innego człowieka pozbawionej konwencjonalnych komunikacyjnych masek oddala myśl o skrzywdzeniu go, a raczej wzmaga ochotę na współtworzenie z nim jakiegoś dobra. Jeden z czołowych przedstawicieli filozofii spotkania, austriacki myśliciel i religioznawca Martin Buber wyróżnił trzy rodzaje relacji: • JA – TO: relacja przedmiotowa, instrumentalna. Polega na traktowaniu drugiego człowieka nie jako osoby posiadającej unikatowe odczucia, myśli, pragnienia, lecz jako obiektu oddziaływań – edukacyjnych, leczniczych, manipulacyjnych. Relację tego typu tworzy np. polityk dążący do uzyskania głosów, nauczyciel mający na celu przekazanie uczniom określonej porcji wiedzy, lekarz leczący wyłącznie trzustkę czy szef wymuszający na podwładnym wykonanie określonego zadania. Charakterystyczną cechą tej relacji jest pomijanie faktycznych potrzeb i odczuć człowieka, na którego wywiera się wpływ. • JA – ON (ONA, ONO): relacja społeczna. Próbuje pogodzić autentyczność i otwartość wobec innego człowieka z kulturowo-społecznymi regułami współżycia lub wymogami instytucjonalnymi. Taką relację może z uczniami budować nauczyciel próbujący dostosować przekazywaną im wiedzę nie tylko do wymogów programu nauczania, lecz także do ich zainteresowań. Lekarz usiłujący pogodzić zainteresowanie pacjentem z ograniczeniami narzucanym