Jak język wpływa na tworzenie podziałów społecznych

To się zdarza i w życiu prywatnym, i publicznym. Rodziny sądzące się latami o spadek, zażarcie wojujący ze sobą rozwodnicy, podzielone politycznie społeczeństwa, skłócone narody. W którymś momencie pojawia się ów podział na „my” i „oni”. Potem ta wrogość spiralnie narasta. Towarzyszy temu zaostrzający się język. Aż jedna strona o drugiej zaczyna mówić: żmije, padalce, robactwo… To tylko jedna z możliwych, ale bardzo znamienna, odczłowieczająca metaforyka, za pomocą której usiłuje się zdyskredytować przeciwnika. Dziś w Polsce podział na „my” i „oni”, „naród” i „rebeliantów” jest tak silny, że zaczyna wykraczać poza czysto polityczny konflikt między PiS i „nie-PiS”. Stał się częścią zbiorowej psychiki. Z obu stron konfliktu padają wręcz aluzje co do zdrowia psychicznego adwersarzy. „Ośle uszy”, „obłęd”, „świr”, „potrzebny psychiatra” – to powtarzające się określenia. Jeden z prawicowych tygodników zdiagnozował nawet zbiorową dysfunkcję psychiczną u przeciwników rządu PiS. Czyż nie uogólniamy, nie histeryzujemy, nie upraszczamy aż do absurdu? Jakby widzowie ulegli magii sceny, jakby uwierzyli, że to wszystko na serio – ten lustrzany podział na naszych i waszych. Wygląda to tak, jakby obok prawdziwego konfliktu politycznego, gdzie wartość argumentów i racje obu stron można bez trudu ocenić, odbywało się także coś poza indywidualną świadomością, jakiś proces psychospołeczny, w którym ludzie odstawiają na bok racjonalną, zniuansowaną wizję świata. Martwiliśmy się hejtem w internecie – dziś nie ma anonimowego komentarza odnoszącego się do wydarzeń politycznych, który nie zionąłby jadem i pogardą, sypał inwektywami i obelgami. Nie tylko do polityków – do tamtych. Po obu stronach. Bo oni już tacy są Psychologia społeczna ma ten proces nieźle rozpoznany. Niestety, dzieje się z nami coś głęboko naturalnego, wpisanego w ewolucję, w historię gatunku. Nie ma takiej społeczności, od tych dziecięcych, przedszkolnych począwszy, w której nie powstawałyby i zamykały się grupy: własna i obca. Nie ma takiej grupy, która nie uległaby zjawisku myślenia grupowego. Jako pierwszy jego objawy opisał Irving Janis: to przekonanie, że grupa nie może popełnić błędu, jej działania są moralne i zawsze przynoszą sukces, co daje poczucie niezwyciężoności; członkowie grupy – nawet mając wątpliwości co do jej poczynań – nie tylko cenzurują innych członków, ale też narzucają sobie autocenzurę w imię „niekołysania wspólną łodzią”. Nie ma też takiej grupy, która nie kategoryzowałaby członków grupy obcej. Jak piszą Saundra Ciccarelli i Noland White, autorzy najpopularniejszego dziś na świecie podręcznika „Psychologia”, człowiek jest urodzonym kategoryzatorem: wrzuca tych z grupy obcej do jednego worka, a ich zachowaniu chętniej przypisuje motywy wewnętrzne niż sytuacyjne. Swoje niecności usprawiedliwia: „bo inaczej nie mogłem”. U innych przeszacowuje ich wewnętrzne cechy: „bo on już taki jest”. To tzw. podstawowy błąd atrybucji, popełniany i przez rozwodzących się małżonków, i ściągających na egzaminach studentów, i polityków wszelkich opcji. Towarzyszy mu kolejna naturalna skłonność ludzkiego umysłu, tzw. ukryta teoria osobowości – założenie, że istnieje ścisły związek między typami ludzi, cechami osobowości oraz działaniami. To np. te „niewinne” przeświadczenia, że czarnoskórzy są leniwi, rudzi wredni itd. Przykrą przypadłością (w kontekście nawykowego dzielenia się na grupy) jest też zjawisko zagrożenia stereotypem: jeśli znasz przekonania na temat własnej grupy, tym bardziej według nich postępujesz. Klasyk psychologii Eliot Aronson przeprowadził znany eksperyment na afroamerykańskich studentach: ci, którym w kwestionariuszu poprzedzającym test polecono wpisywać rasę, zdecydowanie gorzej potem wypadali niż ci, od których nie wymagano takiej deklaracji. Poniekąd naturalna jest nawet pogarda wobec członków grupy obcej – przynajmniej po części może wynikać z potrzeby podniesienia własnej wartości. Po co w to wszystko nasz gatunek jest wyposażony? Najprostszej odpowiedzi dostarczyła psychologia ewolucyjna: człowiek – zwierzę społeczne, by zwiększyć swoje szanse przeżycia, musiał błyskawicznie podejmować decyzje: kto przyjaciel, kto wróg. Więc jego mózg w toku ewolucji faworyzował automatyzmy oszczędzające mu czas i fatygę intelektualną. Bo to jest esencja Do wszystkich tych ustaleń nauki społeczne dochodziły nieprzypadkowo w połowie XX w., kiedy gorączkowo szukano odpowiedzi, skąd w normalnych społeczeństwach wzięły się epidemie uprzedzeń i dyskryminacji. Szaleństwa nazizmu, bolszewizmu, rasizmu. Ludobójstwa i bratobójstwa. Próbowano też oczywiście dociec reguł, jakie rządzą zanikaniem czy celowym niwelowaniem konfliktów grupowych. Bo przecież i pokojowe scenariusze na świecie się zdarzają. Nawet gdy rozłam na swoich i obcych wydaje się „po wsze czasy” i „nie do rozwiązania”. Z czym zatem dziś mamy do czynienia w Polsce? Czy to wciąż tylko naturalne, przejściowe mechanizmy, towarzyszące poważnej zmianie politycznej, czy też zaczynamy zbliżać się do niebezpiecznej granicy tak głębokich wzajemnych uprzedzeń, że grożą one już konfrontacją? Na razie to wciąż tylko wojna na słowa. Nie znaczy to, że nie mamy żadnego problemu. Problemem jest władza, która swoje poparcie buduje na owym podziale na naszych i waszych. Na tworzeniu stereotypów i kategoryzowaniu wszystkich swoich oponentów. Na wrzucaniu ich do kolejnych worków: gorszego sortu, targowicy, resortowych dzieci itd. I na zamykaniu się w grupie własnej niczym w sekcie. Stąd ta wytrwała systematyczność we wtłaczaniu w głowy zwolenników, że przeciw nim stoi zwarta, jednolita, powiązana wspólnym interesem, a także wstrętnymi „genetycznymi” charakterami, grupa obca. Narzuca się wrażenie, że jest to celowe żerowanie na owym psychologicznym, kłopotliwym dziedzictwie w ludzkich mózgach. Niestety, taka strategia propagandowa działa w dwie strony. Oślepia, radykalizuje. Nasila tę głęboko ludzką skłonność kategoryzacyjną. Sprawia, że odmawiamy – jak tłumaczy prof. Michał Bilewicz – obcym niektórych ludzkich cech, zdolności do przeżywania emocji. – Do tego mamy tendencję doszukiwania się w kategoriach pewnej esencji: myślimy, że jeśli ktoś zagłosował na PiS, to na pewno determinuje to wszelkie jego inne zachowania. To upraszcza rzeczywistość, mobilizuje do działania politycznego, ale jest na pewno krzywdzące i nie pozwala zrozumieć złożoności ludzkich przekonań. Bo nie my jedni Co więc robić? Udawać, że nic nas specjalnie nie różni? Przecież różni. Psychologia społeczna, choć z jednej strony obnaża mechanikę uprzedzeń, z drugiej dowodzi pewnych obiektywnych różnic pomiędzy wyborcami lewicy i prawicy. Prawicowcy – powiada prof. Bilewicz – rzeczywiście za absolutny fundament moralności uważają przywiązanie do symboli narodowych, bohaterów i różnych tabu związanych z czystością. Różnice są widoczne w cechach osobowości (liberałowie są bardziej otwarci na nowe doświadczenia, prawicowcy bardziej sumienni), a nawet w używaniu innych form gramatycznych (prawicowiec powie raczej „homoseksualista