Jak sobie radzić z uzależnieniami

W San Diego dwóch mężczyzn omal nie zginęło po upadku ze skarpy, na którą wdrapali się w poszukiwaniu małych elektronicznych stworków zwanych Pokemonami. Ich kolega w grze z Gwatemali miał mniej szczęścia – zastrzelił go właściciel mieszkania nieświadomy, że ma wirtualnych współlokatorów, za to doskonale wiedzący, jak skorzystać z broni w przypadku włamania. W Wielkiej Brytania na 10 lat więzienia skazano kierowcę tira, który zabił cztery osoby, wjeżdżając w kolumnę stojących w korku samochodów. Nie zauważył ich, bo zmieniał muzykę w telefonie. Pewna matka odebrała telefon nastolatce na czas odrabiania lekcji. Przez dwie godziny do córki przyszło ponad 60 wiadomości. Dziewczyna popadła w końcu w taką wściekłość, że wyżyła się na swoim młodszym bracie kilkoma kopnięciami. Kilkulatek obserwował kopulujące na podwórku psy. Dłuższą chwilę mazał palcami po szybie, chcąc sobie przybliżyć ten obrazek. Ulice, autobusy, pociągi są dziś wypełnione ludźmi widmami. Niebieskie twarze, skupiony w jednym punkcie wzrok i śmigające po ekranie kciuki. Strach jechać metrem, bo nikt nie trzyma się poręczy. Strach jechać samochodem, bo nigdy nie wiadomo, czy usieciowiony pieszy zarejestruje swoje wejście na skrzyżowanie przy czerwonym świetle. Strach przechodzić przez jezdnię, bo niejeden kierowca uważa, że pisanie esemesów nie wpływa negatywnie na jego koncentrację. Rodzice nie wiedzą, jak przekonać swoje dzieci do odłożenia telefonu choć na moment. Niepokoją się lekarze – o kręgosłupy. Trudno się oprzeć wrażeniu, że ludzi na całym świecie dotknęła pandemia choroby, objawiającej się permanentnym przyklejeniem do telefonów podłączonych do internetu. Czy to nałogowcy, ludzie uzależnieni? Pułapki myślenia W wydanym w 2014 r. podręczniku diagnostycznym Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego nie pada już słowo uzależnienie. Zastąpiono je określeniem: zaburzenia używania. Stary termin zakłada bowiem nieuleczalność, drugie kryje w sobie – potwierdzone wynikami wielu badań – przekonanie, że daje się tę przypadłość wyleczyć. To samo opracowanie, po raz pierwszy, w tej samej grupie zaburzeń klasyfikuje hazard. Niezależnie od nomenklatury są trzy wyznaczniki wskazujące na to, że kondycja człowieka odbiega w tym przypadku od normy. Posłużmy się przykładem hazardu. Pierwszy zatem czynnik ma charakter poznawczy: to obsesyjne myślenie o grze i czynnościach z nią związanych. Drugi czynnik, związany bezpośrednio z zachowaniem, to kompulsja, która może objawiać się dwojako: napięciem pojawiającym się kiedy człowiek robi coś innego, możliwym do zredukowania tylko poprzez grę; lub też niezdolnością do przerwania gry niezależnie od zmęczenia czy nawet wyczerpania. Trzeci wyznacznik – emocjonalny – także związany jest z odczuwaniem napięcia: gra jest wykorzystywana do poprawienia nastroju. O ile jednak we wstępnej fazie zaburzenia człowiek dąży do stanu podniecenia, czyli przyjemnej, pozytywnej emocji, o tyle w zaawansowanej fazie ważne jest to, by zniwelować frustrację. Ten mechanizm dotyczy każdego nałogu – chodzi albo o to, żeby było lepiej, albo żeby nie było gorzej. Żeby uzyskać nagrodę, jakkolwiek złudna by ona była. Palacz, który puszcza z dymem kilkadziesiąt złotych dziennie, święcie wierzy, że nikotyna mu pomaga. Rano otrzeźwia – tłumaczy, w ciągu dnia daje moment wytchnienia i pozwala pomyśleć, wieczorem wycisza. I nie przeszkadza mu to, że te objaśnienia są nielogiczne. Owszem, nikotyna powoduje wzmożone wydzielanie adrenaliny, a przy tym m.in. ogranicza ból i uczucie głodu (stała wymówka: jak przestanę palić, to utyję). W tej sytuacji o jej działaniu uspokajającym mówić raczej trudno. Ale skuteczność różnych substancji to głównie efekt placebo (w przypadku bólu nawet 50 proc. osób, które otrzymały je w trakcie eksperymentów, twierdzi, że pomogło), więc można sobie wmówić wszystko. Ten, kto pije, jest przekonany, że kieliszek czy dwa poprawią mu nastrój i dodadzą animuszu. A także pozwalają oderwać się od codzienności, bo alkohol – podobnie jak narkotyki, choć z nieco mniejszymi konsekwencjami na poziomie biologicznym – zmienia świadomość. Kłopot w tym, że on nie ma takiej mocy, by zniwelować ewentualne problemy. Tylko je pogłębia. I ktoś, kto na początku nadużywania upija się „na wesoło” i korzysta z momentów lekceważenia wszystkiego, co mu psychicznie dolega, szybko osuwa się w sytuację, kiedy picie jedynie pogłębia jego złość i frustrację. Przy tym alkohol zwiększa u niego skłonność do ryzyka, więc istnieje szansa, że któregoś dnia usiądzie za kierownicą, ruszy w potencjalnie śmiertelny rajd po ulicach albo zafunduje sobie uzależnienie współistniejące, np. zacznie hazardowo grać. W przypadku zaburzeń odżywiania nagrodą jest kontrola nad sobą. A to podstawowa potrzeba człowieka obok osiągnięć i przynależności. Zaspokaja ją, bo wydaje mu się, że samodzielnie decyduje o tym, co i kiedy zjada. Jeśli się objada, długo wmawia sobie, że przecież mu wolno, czuje się z tym lepiej, więc nikt mu nie może zabronić. I na nic tłumaczenia, że sytuacja za chwilę może się wymknąć spod kontroli. Żeby to zmienić, musiałby stanąć oko w oko z problemem, np. dostrzec, że boi się kontaktów seksualnych i dlatego doprowadza swoje ciało do stanu nieatrakcyjności lub po prostu zajada stres, z którym nie umie sobie poradzić. Przy ograniczeniu jedzenia ciało najczęściej zaczyna wyglądać korzystniej i polepsza się kondycja. A że jest zwierzęciem stadnym, lubi działać tak jak inni. Obserwuje np., że siostrze pomaga picie kilku litrów wody dziennie, i zaczyna robić to samo. Widzi, że koledzy z pracy testują kolejną dietę, zatem i on się ku niej skłania. Staje się jednym z nich, swoim. I nie zauważa, że w ten sposób jego indywidualizm jest przyćmiony tym, co narzuca grupa czy ulegająca modom społeczność, więc o autonomii decyzji nie ma co mówić. W pogoni za nagrodą Hazard najściślej wiąże się z nagrodą. Psychologowie dowodzą, że są dwie grupy, które mają większą szansę na uzależnienie. Osoby bardzo bogate szukają w grze adrenaliny – staje się ona dla nich sposobem na przyjemne i ekscytujące spędzanie czasu. Bardzo biedni postrzegają ją zaś jako możliwość odbicia się od dna. Dla nich podstawowym zadaniem jest oczywiście wygrana. Przynajmniej na początku jest ona najważniejsza: człowiek koncentruje się na tym, żeby zyskać. Jak najwięcej. Stopniowo jednak optyka się zmienia. Najważniejsze staje się to, żeby się odegrać, oszukać los: skoro tyle razy się nie udało, to fortuna kiedyś musi się odwrócić, prawda? Tyle że to błąd w szacowaniu prawdopodobieństwa, co jest typowe dla końcowej fazy uzależnienia w przypadku gier kasynowych. Są jeszcze gry losowe, które niewiele osób postrzega jako hazard. Tymczasem ich siła przyciągania jest ogromna. Po pierwsze, są całkowicie legalne. Po drugie, wygrana w nich może być bardzo duża, co przy relatywnie niewielkich kosztach jest niezwykle nęcące, ale i bardzo mała, za to pojawiać się częściej. I tu działa prawo efektu: zadowolenie z małego zysku powoduje, że człowiek chętniej powtarza zachowanie, które do niego doprowadziło. Systematyczna wygrana nie byłaby tak pociągająca – przyjemność sprawia nieregularność, zaskoczenie, poczucie: małe mi się udało, duże kiedyś też się musi udać. Z tego mechanizmu korzystają także marketingowcy w firmach handlowych. Kuszą gratisami i degustacjami, które dodatkowo powodują chęć wzajemności: ktoś mi coś dał, to ja mu też muszę coś dać, czyli coś kupić. Zapraszają imiennie na prezentacje, uruchamiając także poczucie wyróżnienia: skoro zostałam zauważona, skoro dla mnie gotują czy czyszczą dywan, to muszę kupić te garnki czy odkurzacz, choćby ich cena była zupełnie nieadekwatna do wartości. A przede wszystkim zachęcają obniżkami cen, co w wielu przypadkach kończy się szaleńczym rajdem po wielu sklepach dla zaoszczędzenia kilku złotych na jakimś produkcie. I nie szkodzi, że więcej wyda się na paliwo, a kupione za 15 zł za kilogram mrożone mule okażą się zepsute i zasmrodzą cały dom. Nie szkodzi, że w gruncie rzeczy człowiek chodzi jak szczur w labiryncie od kawałka serka do kawałka kiełbaski i kupuje to, co handlowcy chcą. Znów: nawet jeśli kilka razy się nie uda upolować czegoś wartościowego, to przecież zazwyczaj się udaje. Poświęcenie nie jest tak wielkie, żeby trzeba było z tego rezygnować. Tym bardziej że nadmierne zainteresowanie zakupami – podobnie jak w różnym stopniu inne zaburzenia używania – podkręca jeszcze przekaz w mediach. Papierosów i mocnego alkoholu co prawda w naszym kraju reklamować nie można. Ale już w przypadku jedzenia i produktów codziennego użytku nie ma żadnych ograniczeń, także w manipulacji potrzebami ludzi. „Jesteś tego warta” – słychać. Więc nie można nie mieć tego kosmetyku, choć są i tańsze. „Dla ciebie, dla rodziny” – słusznie, trzeba pomyśleć też o bliskich, choć oni tych upchniętych w koszyku rzeczy nie potrzebują. Słodki napój w wersji light? Tak, trzeba kupić, bo jest zdrowy, choć słodziki wcale nie są mniej szkodliwe niż cukier. W fast foodzie podają sałatki? Dlaczego nie zabrać tam dzieci, żywność ekologiczna jest lepsza, a że przy okazji zażyczą sobie frytki, trudno – coś za coś. Piwo jest sponsorem rozgrywek piłkarskich? Skoro łączy się ze sportem, to szkodzić nie powinno. Wygooglany lek bez recepty na przeziębienie nie tylko zmniejszył objawy, ale też poprawił samopoczucie? Trzeba go brać także wtedy, gdy nie cieknie z nosa. A że jest w nim pseudoefedryna, czyli środek silnie uzależniający? Żeby to wiedzieć, trzeba by dokładnie przeczytać ulotkę. Wszystko woła: kup mnie, użyj. Ludzie zatem kupują i używają, i tym czują się nagrodzeni. Dlaczego sieć wciąga A jakiej nagrody oczekują usieciowieni? Prof. John Suler, psychoterapeuta i psychopatolog z Uniwersytetu Rider uzależnienie od sieci podzielił na dwa typy: niespołeczny – polega ono na obsesyjnym poszukiwaniu informacji; oraz społeczny – na korzystaniu z komunikatorów, poczty elektronicznej czy czatów. W sieci można znaleźć wszystko na każdy temat. Od bryków lektur szkolnych i filmów na ich motywach, po porady na temat zdrowia, seksualności i relacji z bliskimi. Można przeczytać gazety i książki, znaleźć rozkład jazdy pociągów. Aplikacje mobilne pomagają w poruszaniu się w przestrzeni i pozwalają na wirtualne zwiedzanie muzeów. W sieci można się rozerwać i wygrać. Pokonać przeciwników w grze fabularnej albo komputer w brydża. Wyśledzić więcej tłuściutkich Pokemonów niż inni ludzie na świecie. Zarobić na opiece nad tymi już złapanymi, dla których inni zbieracze nie mają czasu. Uzyskać specjalne bonusy i premie za zakupy w sklepie online. Kupić coś taniej na portalach, gdzie inni użytkownicy wystawiają niepotrzebne im już rzeczy. Telefon jest lekki. Mniejszy niż książka, w której jest tylko ta treść, którą raczył stworzyć autor – bez linków do niezbędnych wyjaśnień. W sieci – co ważniejsze – są prawie wszyscy. Tu się dyskutuje o ważnych sprawach, tu można zapytać koleżankę, jak odrobić trudne zadanie domowe, i poradzić się jej w sprawach sercowych. Tu można kogoś wynieść do rangi bohatera, a kogoś zniszczyć hejterskim komentarzem lub nagranym ukradkiem filmikiem. Jeszcze niedawno młodzież robiła to wszystko, zwisając na trzepakach, a hierarchię w grupie ustalała za pomocą słownej albo mniej lub bardziej pozorowanej, choć zazwyczaj niegroźnej, fizycznej perswazji. Teraz nie trzeba się spotykać. Nie ma takiej sprawy, której nie można załatwić w sieci. A jeśli nie ma człowieka na portalu społecznościowym, to w wielu środowiskach znaczy, że w ogóle go nie ma. Zniknie choćby na dwie godziny i nie odczyta natychmiast każdej z 60 wiadomości – nie będzie wiedział, co się w tym czasie wydarzyło, co go ominęło, czego nie zauważył. A taka niewiedza to przecież w grupie kompromitacja. W ciągłym usieciowieniu – i tym wirtualnym, i wynikającym z niego, choć ułomnym, społecznym – spotykają się wszystkie wyznaczniki zaburzenia używania. Silne dążenie do kontroli, osiągnięć i przynależności oraz przyjemności powoduje, że człowiek (znów analogia) nie zauważa momentu, w którym normal