Osoby makiaweliczne: kim są, jak z nimi postępować

Słowa Machiavellego wykraczają dalece poza jego epokę i ramy geograficzne. Manipulacje, okrucieństwo, podstęp, okraszone inteligencją i precyzyjnie dopasowaną taktyką… Kto odważy się sięgnąć po tę lekturę, przekona się lub utwierdzi, że opisane metody są praktykowane także dzisiaj – i to z wielkim oddaniem. […] Tytułowy Książę to współczesny szef, boss, prezes, po prostu – Pierwszy. Człowiek trzeźwo i logicznie myślący, obdarzony domieszką demonizmu, stawiający cel zawsze wyżej niż środki, używający medialnych sztyletów i zatrutych pomówień. Skuteczne sposoby w polityce, biznesie, życiu nie zmieniły się aż tak bardzo” – zachwala swoją edycję słynnego „Księcia” gliwickie wydawnictwo Helion. Richard Christie i Florence L. Geis na łamach wydanej w 1970 r. książki „Studies in Machiavellianism” („Badania nad makiawelizmem”) zauważyli, że występują istotne różnice indywidualne pomiędzy osobami, które zgadzają się z filozofią Machiavellego, a tymi, którzy ją odrzucają. Swoje obserwacje przekuli w teorię i badania nad konstruktem ochrzczonym mianem makiawelizmu. Christie i Geis określają osoby makiaweliczne mianem amoralnych. Twierdzą, że nie są one ani niemoralne, ani z natury antyspołeczne. Po prostu, przymykają oko na moralność. Robią to – jak sądzą – co przyniesie im największą korzyść. Osoby o wysokim natężeniu makiawelizmu priorytet nadają pieniądzom, władzy i rywalizacji, mniejsze znaczenie mają dla nich takie motywy, jak budowanie wspólnoty czy rodzina. Koncentrują się na wygranej za wszelką cenę. Ukierunkowane są na osobisty zysk. Działają ostrożnie i oportunistycznie. Charakteryzuje je cynizm. Bezwzględnie dążą do obranego celu za pomocą manipulacji i podstępu. Własną chciwość i egoizm określają mianem pragmatyzmu. Makiawelizm wiąże się z niskim poziomem ugodowości, sumienności, empatii i nastawienia na współpracę. Ludzie tacy stosują strategie antyspołeczne. Na ołtarzu namacalnych celów składają osobiste relacje. Ciemna triada rozdzielona Makiawelizm, narcyzm i psychopatię łącznie określa się mianem ciemnej triady. Występują pomiędzy nimi pewne podobieństwa – np. osoby makiaweliczne wyznają mroczny pogląd na naturę ludzką, nie odczuwają wyrzutów sumienia z powodu manipulowania innymi, nie są zbyt uczciwe, co jest charakterystyczne również dla psychopatii. Jednak są też rozbieżności. Strategie wykorzystywane przez osoby makiaweliczne, obliczone ściśle na osiągnięcie wymiernego osobistego zysku, rzadko spotyka się u osób psychopatycznych i narcystycznych. Prof. Delroy L. Paulhus z University of British Columbia wraz ze swoim doktorantem Kevinem M. Williamsem na łamach „Journal of Research in Personality” przeanalizowali składowe ciemnej triady i stwierdzili, że w makiawelizm wpisana jest ostrożność i oportunizm. Manipulacji i bezwzględności makiaweliści używają strategicznie. Natomiast w przypadku psychopatii i narcyzmu stosowane są one w sposób nierozważny i pretensjonalny. Psychopatia i narcyzm – inaczej niż makiawelizm – wiążą się z impulsywnością. Jak wynika z badań eksperymentalnych, zarówno makiawelizm, jak i psychopatia mogą skłaniać do kradzieży, niewierności seksualnej oraz nieuczciwości akademickiej. Jednak w odróżnieniu od osób o rysie psychopatycznym osoby makiaweliczne zachowują ostrożność, gdy kradną. Zdradzają, lecz utrzymują swoje związki. Nie angażują się też w spektakularne formy oszukiwania na studiach. Działają dyskretnie. Nadmierna pewność siebie i samooszukiwanie wpisane są w narcyzm, lecz nie w makiawelizm. Zbrodnie i wykroczenia Makiawelista nie popełni przestępstwa wynikającego z lekkomyślności lub impulsywności (drobne kradzieże, przestępczość uliczna); z emocjonalności (przemoc domowa, brutalne zachowania); z presji społecznej (wandalizm); z zagrożenia ego (agresja w reakcji na zniewagę); z sadystycznych pobudek (trollowanie w internecie); z deficytów w panowaniu nad popędami (molestowanie seksualne); z biedy albo desperacji (rabunek). Nie chodzi o to, że osoby makiaweliczne uważają wymienione zachowania za niemoralne. Po prostu w ich odczuciu nie opłaca się skórka za wyprawkę. Wartość nagrody, jaką można uzyskać w ich wyniku, jest zbyt niska względem konsekwencji grożących za ich podjęcie. Osoby makiaweliczne mają natomiast inklinację do popełniania przestępstw oportunistycznych, które przynoszą znaczne korzyści przy minimalnym ryzyku. Jeśli obdarzone są przy tym wysoką inteligencją, czują się jak ryba w wodzie na niwie deliktów gospodarczych (zwłaszcza takich, które polegają na balansowaniu na granicy prawa i są trudne w penalizacji). Dopuszczają się defraudacji, naruszeń prawa antymonopolowego, przestępstw podatkowych i ubezpieczeniowych. Nowsze prace również przynoszą doniesienia na temat związków makiawelizmu z niegodziwymi praktykami zawodowymi, takimi jak: przedłużanie pracy w celu uzyskania wynagrodzenia z tytułu nadgodzin; podejmowanie zachowań narażających firmę na utratę kontraktu (przy jednoczesnym unikaniu odpowiedzialności osobistej z tego tytułu); oszukiwanie podczas raportowania. Być może ze względu na swoją cyniczną, ukierunkowaną na własny zysk, naturę osoby o wysokim poziomie makiawelizmu postrzegają relacje w pracy jak transakcje. Dlatego zachowania prospołeczne podejmowane są przez osoby wysoce makiaweliczne wyłącznie na pokaz. Makiaweliczni szefowie mogą mieć negatywny wpływ na podwładnych poprzez tworzenie atmosfery sprzyjającej nieetycznym i nieproduktywnym zachowaniom. Ich zapewnienia o tym, że etyka jest ważna w biznesie, trącą fałszem na kilometr. Mają za to skłonność do tworzenia srogiego klimatu pracy, pozbawionego wzmocnień i zachęt dla podwładnych; atmosfery toksycznej zwłaszcza dla osób niepewnych swoich kompetencji. Pracowników dobrze czujących się w takim środowisku pracy cechuje… również wysoki poziom makiawelizmu. Część badaczy nie zgadza się jednak z opinią, że makiawelizm to destruktywna cecha. Badania nad predyspozycjami przywódczymi dowodzą, że makiawelizm może prowadzić do pragmatycznego i efektywnego przywództwa. Osoby makiaweliczne mogą przynieść dużo dobrego organizacji, w przypadku gdy ich cele indywidualne są zgodne z firmowymi. Co więcej, wykazano, że zbyt niski wynik na skali makiawelizmu prowadzi do osiągania kiepskich rezultatów w biznesie. Osoby wysoce makiaweliczne zdają się świadome swoich predyspozycji – dlatego chętniej wybierają zawody skoncentrowane na robieniu interesów, a nie pomaganiu innym (a jeśli nawet zajmą się tym, to i tak czynnik finansowy jest dla nich ważny). Mają „talent” do improwizacji oraz naginania zasad. Przy tym lepiej czują się w organizacjach o niskim ustrukturyzowaniu – gdy posiadają większą moc decyzyjną, ogranicza ich mniej zasad i nadzoru. W pewnych okolicznościach osoby makiaweliczne są pożyteczne, np. znajdują sposoby na doprowadzenie do celu, gdy inni nie są w stanie tego dokonać (jakkolwiek koncentrują się przy tym głównie na własnym interesie i wykazują otwartość na nieetyczne działanie). Neurologia makiawelizmu W większości eksperymentów dotyczących podejmowania decyzji finansowych osoby o wyższych wynikach w zakresie makiawelizmu zdobywają więcej pieniędzy. Aby zrozumieć, dlaczego tak się dzieje, przeprowadzono badania neurologiczne, m.in. przy wykorzystaniu strukturalnego i funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Objętość określonych obszarów ich mózgu oraz specyficzna aktywac