Agencja ratingowa – firma oceniająca wypłacalność przedsiębiorstw i rządów. Agencje przyznają im ratingi, czyli oceny wiarygodności kredytowej, od AAA do D. Każda nota oddaje inny stopień ryzyka inwestycji – od całkowicie pewnych, poprzez mniej bezpieczne, aż po śmieciowe. W zamyśle ratingi miały pomagać wierzycielom w ocenie wypłacalności dłużników, ale w dobie kryzysu sama zmiana oceny kredytowej wpływa na kondycję finansową państw i firm.
Akcje – udziały w przedsiębiorstwie, którymi handluje się na giełdach. Aktualne ceny akcji największych przedsiębiorstw notowanych na danej giełdzie składają się na jej indeks (np. DJIA w Nowym Jorku, DAX we Frankfurcie, CAC w Paryżu, WIG20 w Warszawie).
Aktywa – środki gospodarcze przedsiębiorstwa. W przypadku banku są to głównie udzielone kredyty.
Aprecjacja – wzrost wartości danego dobra. Odnosi się najczęściej do walut, przeciwieństwem aprecjacji jest deprecjacja.
Bail-out – patrz pakiet ratunkowy.
Bank – instytucja finansowa zaopatrująca gospodarkę w kapitał. Obsługą klientów indywidualnych zajmują się banki detaliczne, które przyjmują depozyty od jednych, by w formie kredytu pożyczać je innym. Banki inwestycyjne finansują wielkie przedsięwzięcia gospodarcze i lokują cudze fortuny. Gromadzą kapitał potrzebny korporacjom na przejęcia i fuzje, spekulują też na rynkach finansowych.
Bank centralny – instytucja państwowa prowadząca politykę monetarną.
Bańka spekulacyjna – zbiorowe urojenie, że cena jakiegoś dobra będzie rosnąć w nieskończoność. Gdy bańka pęka, ludzie zostają z dobrami wartymi mniej, niż za nie zapłacili. Pęknięcia baniek uruchamiają kryzysy finansowe, a te pociągają za sobą recesje, a niekiedy nawet depresje.
Bessa – patrz hossa.
Deficyt budżetowy – przewaga wydatków nad dochodami budżetu państwa. Wyraża się go w procentach PKB.
Deflacja – spadek cen towarów. Japonia cierpiała na nią przez całe lata 90., dziś dotyka ona Szwajcarię. Deflacja jest niebezpieczna, gdyż paraliżuje popyt. Widząc spadające ceny, ludzie odkładają zakupy na później, licząc, że towary będą jeszcze tańsze. Ceny spadają dalej, producenci i handlowcy bankrutują, a recesja się pogłębia. Przeciwieństwo deflacji to inflacja.
Depresja – sytuacja, gdy spadek PKB jest głęboki i towarzyszy mu wysokie bezrobocie.
Deregulacja – usuwanie ograniczeń działalności gospodarczej. Jedno z głównych założeń neoliberalnej polityki ekonomicznej, za oceanem deregulacja została posunięta do granic absurdu: w latach 90. banki inwestycyjne z Wall Street uwolniono od wszelkiego nadzoru państwa.
Derywat – produkt finansowy, którego wartość wynika z innego dobra. W kryzysie najważniejszą rolę odegrały derywaty kredytowe, tzw. skolateralizowane obligacje dłużne (CDO). Banki inwestycyjne w USA kupowały pule kredytów hipotecznych, dzieliły na części, a następnie składały w pęczki mieszając różne stopnie ryzyka. Przemieszanie kredytów miało uchronić inwestorów przed skutkami pojedynczego bankructwa, ale w rzeczywistości doprowadziło do rozproszenia przyszłych strat po całym systemie finansowym.
Dług publiczny – suma zobowiązań rządu danego kraju. Rządy pożyczają pieniądze, emitując obligacje. Dług publiczny wyraża się jako procent PKB całego kraju.
Dźwignia finansowa (zwana też lewarem) – pożyczanie astronomicznych sum w celu zwielokrotnienia zysku z inwestycji. Gdy bank dostrzeże opłacalny interes, w który chce zainwestować, często szuka innych chętnych, którzy dorzucą własne pieniądze, by zwiększyć ostateczny zysk. Gdy interes nie wypali, straty również ulegają zwielokrotnieniu. Przed kryzysem największe banki inwestycyjne w USA były wylewarowane na 30-krotność posiadanego kapitału.
EBC – patrz Europejski Bank Centralny.
Euroobligacje – papiery dłużne emitowane wspólnie przez wszystkie kraje strefy euro. Takie obligacje przypuszczalnie mogłyby zakończyć kryzys zadłużeniowy, ale przed ich wprowadzeniem wzbraniają się Niemcy, które w praktyce musiałyby przejąć spłatę długów Grecji.
Europejski Bank Centralny – instytucja koordynująca działanie Eurosystemu, czyli zrzeszenia 17 banków centralnych strefy euro, i prowadząca politykę monetarną dla całego obszaru.
Europejski Fundusz Stabilności Finansowej – instytucja wypłacająca pomoc członkom strefy euro zagrożonym niewypłacalnością. Fundusz został stworzony doraźnie w 2010 r., w 2012 r. ma go zastąpić stały już Europejski Mechanizm Stabilności.
FED – patrz Rezerwa Federalna.
Forex – rynek walutowy. Największy z rynków finansowych pod względem obrotu, banki oraz inwestorzy prywatni handlują na nim walutami.
Fundusz hedżingowy – fundusz inwestycyjny najwyższego ryzyka. Zasadą jego działania jest inwestowanie na przekór aktualnej sytuacji gospodarczej. Kiedyś banki ubezpieczały się w ten sposób od załamania koniunktury, ale z czasem fundusze hedżingowe zaczęły działać samodzielnie, obstawiając kryzysowe scenariusze. Niektóre z nich zarobiły mnóstwo pieniędzy na kryzysie bankowym w Ameryce i zadłużeniowym w Europie.
G20 – zgromadzenie przywódców 20 najważniejszych gospodarek świata. Powołane po kryzysie amerykańskim, zastąpiło G8, do której nie należały największe gospodarki wschodzące.
Giełda – miejsce handlu papierami wartościowymi. Inwestorzy handlują na niej akcjami, obligacjami i derywatami, a ekonomiści obserwują wahania cen i indeksów, wypatrując zmian koniunktury w realnej gospodarce.
Hossa – okres szybkiego wzrostu cen akcji lub surowców. Towarzyszy najczęściej bańce spekulacyjnej, przeciwieństwem hossy jest bessa.
Instrument pochodny – patrz derywat.
Keynesizm – doktryna makroekonomiczna Johna Maynarda Keynesa (1883–1946). Keynes był zwolennikiem interwencjonizmu gospodarczego i uważał, że w okresach recesji państwo powinno za wszelką cenę wspierać popyt. W latach 80. XX w. keynesizm został wyparty przez monetaryzm, który postulował uwolnienie rynków, ewakuację państwa z gospodarki i zwalczanie recesji za pomocą stóp procentowych.
Kryzys zadłużeniowy – kłopoty z wypłacalnością peryferyjnych państw strefy euro. Kryzys zadłużeniowy zaczął się w 2010 r. od Grecji, od tamtego czasu objął także Irlandię i Portugalię. Włochy i Hiszpania dotychczas zdołały się mu oprzeć.
Lewarowanie – patrz dźwignia finansowa.
Luzowanie ilościowe – patrz polityka monetarna.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy – instytucja ratująca państwa zagrożone niewypłacalnością. MFW przyznaje pakiety ratunkowe w zamian za zobowiązanie do ostrych cięć wydatków i głębokich reform strukturalnych. Do funduszu należy dziś 187 państw świata.
Niewypłacalność – sytuacja państwa, które nigdy nie będzie w stanie spłacić swoich długów. Nadmiernie zadłużone rządy tracą najpierw płynność finansową, czyli zdolność do bieżącej obsługi swoich zobowiązań. Jeśli mimo otrzymania pakietu ratunkowego nie są w stanie jej odzyskać albo nagromadzone długi urosły na tyle, że ich dalsza obsługa byłaby zabójcza dla gospodarki, rząd ogłasza niewypłacalność. Jeżeli jest ona nagła i dotyczy wszystkich długów, skutkiem takiego posunięcia jest zapaść gospodarcza i całkowita utrata zaufania wierzycieli. Dlatego większość państw wybiera restrukturyzację długu, czyli odmowę spłaty części zobowiązań w porozumieniu z wierzycielami.
Obligacja – papier dłużny emitowany przez rząd lub przedsiębiorstwo. Obligacje rządowe to cząstki długu publicznego, którymi handluje się na rynku obligacji. Państwa emitują je na okrągło, by mieć za co wykupić starsze papiery dłużne i z czego pokryć aktualny deficyt budżetowy. Zamiana starych obligacji na nowe nazywa się rolowaniem długu publicznego.
Pakiet ratunkowy – pożyczka na obsługę długu publicznego. Rząd, który nadmiernie się zadłużył, musi pożyczać na coraz wyższy procent, bowiem inwestorzy żądają premii za ryzyko. Jeżeli rentowność jego obligacji stanie się zbyt wysoka, rząd może być zmuszony do zaprzestania emisji nowych papierów dłużnych. Nie ma wówczas pieniędzy na wykup starych obligacji, a jeśli chce utrzymać wypłacalność, musi otrzymać pomoc z zewnątrz. Pakiety ratunkowe, zwane również z angielska bail-outami, przyznaje zwykle Międzynarodowy Fundusz Walutowy, a w strefie euro przeznaczane na nie środki wypłaca Europejski Fundusz Stabilności Finansowej.
Pakiet stymulacyjny – specjalne wydatki z budżetu, mające pobudzić wzrost gospodarczy. Pierwszym narzędziem walki z recesją jest polityka monetarna, ale banki centralne nie mogą obniżyć stóp procentowych poniżej zera. Dlatego gdy recesja jest poważna, rządy sięgają po politykę fiskalną. Mogą np. obniżyć podatki, by ludzie mieli więcej pieniędzy na konsumpcję, albo zarządzić budowę dróg i mostów, by dać zatrudnienie bezrobotnym. W 2009 r. światowe potęgi gospodarcze uchwaliły pakiety stymulacyjne na setki miliardów dolarów.
Pakt fiskalny – umowa międzyrządowa o przestrzeganiu dyscypliny budżetowej. Kraje strefy euro postanowiły przyjąć takie wzajemne zobowiązanie, by przekonać inwestorów, że nie będą więcej tolerować rozrzutności i życia ponad stan, a ich unia walutowa ma przed sobą przyszłość.
PKB – patrz produkt krajowy brutto.
Płynność – dostępność kapitału w systemie finansowym. Jednym z objawów kryzysu jest susza kredytowa, która sprawia, że banki i przedsiębiorstwa nie mają od kogo pożyczać. Lekarstwem na to są interwencje banków centralnych, które wstrzykują w system finansowy dodatkową płynność, np. udzielając bankom doraźnych pożyczek.
Polityka fiskalna – kierowanie gospodarką poprzez kształtowanie budżetu państwa. Rząd może ją pobudzać do wzrostu, zwiększając wydatki budżetowe, ale może też narazić gospodarkę na kłopoty, jeśli hoduje nadmierne deficyty budżetowe i pozwala na gwałtowny przyrost długu publicznego. Prawidłowa polityka fiskalna dąży do zrównoważenia wydatków i dochodów budżetu.
Polityka monetarna – kierowanie gospodarką poprzez ilość i wartość pieniądza. Prowadzenie polityki pieniężnej leży w gestii banku centralnego i polega na podnoszeniu lub obniżaniu stóp procentowych. Instrumentem polityki monetarnej jest też tzw. luzowanie ilościowe, czyli zakup przez bank centralny obligacji własnego rządu. Takie działania, wiążące się z drukiem wirtualnego pieniądza, podjęła w ostatnich latach Rezerwa Federalna i Bank Anglii.
Produkt krajowy brutto – wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez gospodarkę danego kraju w danym roku. PKB rośnie w okresach prosperity, jego spadek oznacza recesję.
Protekcjonizm – polityka gospodarcza, służąca ochronie własnego rynku. Może polegać na ustawianiu zaporowych ceł na import z innych krajów, dotowaniu rodzimych eksporterów i manipulowaniu kursem waluty po to, by podnieść konkurencyjność własnych towarów za granicą. Protekcjonizm jest sprzeczny z wolnym rynkiem, ale stanowi ogromną pokusę w obliczu recesji.
Recesja – cykliczny spadek aktywności w gospodarce realnej. Według książkowej definicji z recesją mamy do czynienia wtedy, gdy PKB spada przez co najmniej dwa kwartały z rzędu. Jej objawy to wzrost bezrobocia, spadek produkcji przemysłowej i spadek konsumpcji. W zależności od liczby bezrobotnych recesja może być głęboka albo płytka. Ekonomiści mówią o recesjach w kształcie V, U albo L – w zależności od tego, którą z tych liter wyrysuje spadek, a potem wzrost na wykresie PKB.
Rentowność obligacji – ich oprocentowanie na rynku wtórnym. Za każdy rok istnienia obligacji jej emitent płaci wierzycielowi określony procent. Jej cena na rynku wtórnym jest jednak zmienna, a to wpływa na zysk ewentualnego nabywcy obligacji. Jeśli jej cena jest wysoka, ponieważ dług danego kraju jest uważany za wyjątkowo bezpieczny, wówczas nabywca musi wyłożyć na zakup więcej, niż zwróci mu w przyszłości emitent, a to pomniejsza zysk z oprocentowania. Rentowność obligacji jest wówczas niska, za to pewność odzyskania kapitału wysoka. Z kolei gdy nabywca kupuje obligacje kraju zagrożonego niewypłacalnością, może liczyć na niską cenę i wysoką rentowność, ale ryzykuje utratę kapitału.
Rezerwa federalna – bank centralny Stanów Zjednoczonych.
Spekulacja – handel dobrami materialnymi lub produktami finansowymi wyłącznie w celu osiągnięcia zysku.
Spread – różnica między kursem kupna a kursem sprzedaży. W Polsce mówimy o nim najczęściej w odniesieniu do euro i franka szwajcarskiego, mając na myśli dodatkowy koszt spłaty kredytów walutowych. W Europie ważniejszy jest spread między rentownością obligacji niemieckich, uważanych za najbezpieczniejsze, a tą obligacji greckich, portugalskich czy włoskich. Gdy rośnie, kryzys zadłużeniowy ulega zaostrzeniu – gdy spread się kurczy, kryzys łagodnieje.
Stopy procentowe – minimalny koszt, po jakim banki mogą pożyczać sobie pieniądze w danej walucie. Stopy procentowe to główne narzędzie polityki monetarnej. Gdy bank centralny podnosi stopy, zmniejsza dopływ kapitału do gospodarki i powstrzymuje ją od przegrzania. W recesji stopy się obniża nie tylko po to, by zwiększyć dopływ kapitału, ale także by zmniejszyć koszt obsługi istniejących długów.
Safe haven – miejsce do parkowania kapitału na czas kryzysu. Może to być kraj znany z bezpiecznych i dyskretnych banków (np. Luksemburg) albo waluta, która uchodzi za wyjątkowo pewną (np. frank szwajcarski). Wzrost inwestycji w takie bezpieczne porty jest sygnałem, że inwestorzy boją się nadciągającego nieszczęścia.
Stress-test – patrz test obciążeniowy.
Subprime – kredyty hipoteczne niskiej jakości. W okresie boomu nieruchomości w USA tamtejsze banki finansowały zakup domów przez osoby bez wystarczającej zdolności kredytowej, a następnie odsprzedawały udzielone kredyty bankom inwestycyjnym.
Susza kredytowa – nagły odpływ kapitału z gospodarek i rynków finansowych. Przyczyną suszy może być ucieczka inwestorów wskutek utraty zaufania do instytucji finansowych lub delewarowanie (dźwignia finansowa), czyli pozbywanie się nadmiernego zadłużenia przez banki i fundusze. Nagłe wyschnięcie strumieni kapitału paraliżuje nie tylko rynki finansowe, ale także handel i przemysł.
Szczyt unijny – spotkanie głów państw i szefów rządów Unii Europejskiej. Szczyty odbywają się co najmniej dwa razy do roku w Brukseli, ale od wybuchu kryzysu zadłużeniowego przywódcy zbierają się znacznie częściej, niekiedy w węższym składzie członków samej strefy euro.
Test obciążeniowy – symulacja, jak zareaguje bilans banku w razie pogłębienia się kryzysu. Nadzory finansowe w Ameryce i Europie przeprowadzają takie testy, by sprawdzić stabilność podległych im banków, a także pokazać, że systemy finansowe są odporne na przeciążenia.
Toksyczne aktywa – produkty finansowe, które zatruły amerykański system finansowy. Były to w większości kredyty subprime i oparte na nich derywaty.
Trader – pracownik banku lub ubezpieczyciela dokonujący transakcji na rynku finansowym. W ostatnich latach kilku traderów spowodowało gigantyczne straty, obstawiając ryzykowne zakłady lub działając bez zgody swoich zwierzchników.
Unia budżetowa – porozumienie międzynarodowe o przyjęciu wspólnej polityki fiskalnej. Zdaniem ekonomistów jest to brakujące ogniwo strefy euro, bez którego nie może ona dalej istnieć. Wspólnego budżetu i euroobligacji nie chcą jednak kraje bogate na czele z Niemcami.
Unia walutowa – porozumienie międzynarodowe o przyjęciu wspólnej waluty i poddaniu się wspólnej polityce monetarnej. Najsłynniejszą unią monetarną jest obecnie strefa euro.
Wiarygodność kredytowa – patrz agencja ratingowa.