O języku Mieszka I wiemy niewiele. Nawet twierdzenie, że Mieszko I mówił po polsku, jest umowne. Przyjmuje się bowiem, że o języku polskim mówimy od chwili powstania państwa polskiego, a okres wcześniejszy, kiedy pod panowaniem Piastów krystalizowały się lechickie regiony etniczno-dialektalne – nazywany jest okresem przedpolskim. Na pewno jednak pierwszy władca nie miał problemu w porozumiewaniu się z żoną, gdyż różnice pomiędzy językiem czeskim a polskim były w X w. zapewne niewielkie. Przyjęcie chrześcijaństwa to wejście w obręb kultury pisanej, łacińskiej. Fakt ten trudno przecenić. Jego konsekwencje dla języka polskiego też, chociaż w X w. nikomu nie śniło się nawet, aby ówczesną polszczyznę zapisywać. Nie było po prostu takiej potrzeby. Językiem ludzi wykształconych była łacina i w tym języku przez kilka następnych stuleci zapisywano wszystko, co konieczne dla funkcjonowania państwa. Pierwszy władca łaciny nie znał, bo nie musiał, od tego miał wykształcone cudzoziemskie duchowieństwo. W dzisiejszym rozumieniu był więc analfabetą. Pisano po łacinie, a że na ziemiach polskich i o Polsce, więc już w najstarszych tekstach pojawiają się polskie nazwy własne, imiona władców i dostojników, nazwy miejscowe. Ponieważ jednak alfabet łaciński do zapisania języka polskiego zupełnie się nie nadawał, to właściwe odczytanie wielu z nich przysparza trudności nawet historykom języka. Brakowało łacińskich liter na oznaczenie polskich spółgłosek: sz, cz, ż, dż, dz, ś, ć, ź, j, ł, a także samogłosek nosowych: ą, ę. W języku polskim X w. istniały też różnice iloczasowe, jedne samogłoski wymawiano długo, inne krótko, a dwie bardzo krótko. Te ostatnie dość szybko zniknęły, w najstarszych tekstach polskich nie ma śladu ich obecności – badacze nazwali je jerami. Przypuszcza się, że ich barwa przypominała bardzo krótko wymówione i (tzw. jer przedni) i bardzo krótkie y (tzw. jer tylny). Pierwsze polskie zdanie Pierwsze zdanie polskie zapisano dopiero w 1270 r. w łacińskiej kronice klasztoru w Henrykowie na Śląsku, a jego treść jest powszechnie znana: „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Kronikarz zacytował polskie zdanie, aby wytłumaczyć nazwę osady Brukalicy pochodzącą od przezwiska, jakie nadano osadnikowi, który w ten sposób zwracał się do żony, szokując sąsiadów tym, że pomagał w tak kobiecej czynności, jak mielenie na żarnach (bruszenie). A więc dopiero po trzystu latach istnienia państwa zapisano jakąkolwiek wypowiedź w języku narodowym! Jeszcze parę dziesiątek lat przyjdzie czekać na pierwszy ciągły tekst po polsku. Też powszechnie znany, zbadany, opisany jako „Kazania świętokrzyskie”. Historia ich odnalezienia w 1890 r. przez prof. Aleksandra Brücknera w petersburskiej bibliotece w postaci pociętych pasków pergaminu, oklejających XV-wieczny kodeks, znana jest każdemu uczniowi szkoły średniej – wszak to najstarszy, obok „Bogurodzicy”, zabytek polskiej mowy. Jakim więc językiem mówił pierwszy król? Jeżeli udałoby się odtworzyć zasób słów pierwszego polskiego władcy, to, nawet w wyobraźni, nie „usłyszymy” jego języka. Jest to niemożliwe, gdyż w najstarszym okresie istnienia polszczyzny zmieniało się brzmienie większości spółgłosek i samogłosek (szczególnie nosowych, co wiązało się z istnieniem iloczasu). Istnieje pokusa, żeby to brzmienie jakoś odtworzyć, ale zawsze będzie to hipoteza. Historyk języka prof. Stanisław Urbańczyk spróbował zrekonstruować, jak mógł brzmieć tekst jednego z trenów czytany przez Jana Kochanowskiego – wyszedł tekst gwarowy! Nie usłyszymy dawnej polszczyzny, niestety, chociaż można sobie wyobrażać, że tekst „Pana Tadeusza” czytany przez Adama Mickiewicza brzmiałby podobnie, jak czytany przez współczesnego mieszkańca Wilna polskiego pochodzenia. Pocieszające może być to, że nie usłyszymy również, jak grał Fryderyk Chopin, bo zapis nutowy nie odda w pełni ani brzmienia XIX-wiecznych instrumentów, ani interpretacji genialnego kompozytora. Polszczyzna piastowska Mimo to o polszczyźnie w piastowskiej Polsce wiemy całkiem sporo. Wiedza na temat pochodzenia polszczyzny jako jednego z języków zachodniosłowiańskich wywodzących się z języka prasłowiańskiego pozwala z dużym prawdopodobieństwem odtworzyć zasób leksykalny polszczyzny u progu jej rozwoju. Przyjmuje się, że było to 5–8 tys. wyrazów stanowiących prasłowiańskie dziedzictwo (do końca XV w. zasób leksykalny polszczyzny wzrósł do ok. 20 tys.). Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa do języka polskiego trafiła wielka liczba wyrazów nazywających nową rzeczywistość wiary, pojęć, obrzędów, sakramentów, godności, nowych (chrześcijańskich) imion nadawanych przy chrzcie. W większości były to wyrazy pochodzenia grecko-łacińskiego przejęte za pośrednictwem niemieckim i czeskim. Prześledzenie drogi przejmowania wyrazów pozwala na analizę zmian, jakie miały miejsce w X-wiecznej polszczyźnie: łaciński Petrus to czeski Petr, a polski Piotr, łacińskie castellum to czeski kostel, a polski kościół. Porównywanie postaci fonetycznych wyrazów w językach tak podobnych, jak ówczesny czeski i polski, umożliwia opisanie zjawiska tzw. przegłosu polskiego, procesów zmiękczania i twardnienia spółgłosek, rozwoju nosówek polskich (i ich zaniku w innych językach słowiańskich). Terminologia chrześcijańska z czasów Mieszka I zachowała się do dziś, podobnie jak zwyczaj nadawania imion chrześcijańskich, czyli w większości niesłowiańskich, pochodzących z Biblii lub spisu świętych. Pierwszy władca otrzymał na chrzcie imię frankońskiego świętego Dagoberta. W 990 r. wysłano do Rzymu dokument „Dagome iudex” opisujący granice państwa nowo ochrzczonego księcia. W tytule odnajdujemy skrót obu imion: Dagoberta i Mieszka. Mieszko to Miecsław, typowe, dwuczłonowe, życzeniowe imię słowiańskie. Półtora wieku później powstał łaciński dokument z tak dużą liczbą zapisanych polskich nazw własnych, że nazwany został złotą bullą języka polskiego. Bulla papieża Innocentego II zatwierdzała posiadłości arcybiskupstwa gnieźnieńskiego wymieniając nazwy miejscowości oraz imiona ich mieszkańców. Badacze odnajdują w niej kilkaset słowiańskich imion dwuczłonowych (np. Cieszymysł, Domawuj, Sulistryj), imion skróconych (np. Częstoch, Miłosz, Sułek), a także imion przezwiskowych (np. Gogoła, Rus, Żyłka). Co ciekawe, do dzisiaj przetrwało tylko 8 proc. słowiańskich imion dwuczłonowych, ale aż 40 proc. imion przezwiskowych, które pozostały jako nazwiska Polaków. Niby tyle wiemy o staropolszczyźnie, a jednak trudno nam ją zrozumieć. Dlaczego? Po pierwsze, trudno ją odczytać. To jednak jest zadanie badaczy (językoznawców, historyków, paleografów), a ci mają coraz doskonalsze środki analizowania dawnych zapisów, co prowadzi do wyeliminowania błędów. Na przykład w „Legendzie o świętym Aleksym” czytano „czuł świętego Pawła”, najnowsze ustalenia wskazują natomiast, że należy czytać „cud świętego Pawła”. Po drugie, zawierają wyrazy, których już nie używamy. W tekście Psalmu 91 w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego mamy fragment: „Ciebie On z łowczych obierzy wyzuje/i w zaraźliwym powietrzu ratuje/w cieniu swych skrzydeł zachowa cię wiecznie/pod Jego pióry ulężesz bezpiecznie”. We współczesnym tłumaczeniu (Biblia Tysiąclecia) tekst brzmi tak: „Bo On sam cię wyzwoli z sideł myśliwego i od zgubnego słowa. Okryje cię swymi piórami i schronisz się pod Jego skrzydła”. Okazuje się jednak, że dawne słownictwo (łowcze obierze, zaraźliwe powietrze), czasownik uleżeć nie przeszkadza, aby tekst Kochanowskiego śpiewany był do dziś w kościołach jako pieśń „Kto się w opiekę odda Panu swemu”. Po trzecie, zmieniają się formy gramatyczne i znaczenia wyrazów, więc zdanie z XIV-wiecznego „Żywota świętego Błażeja”: „Mać tego dziecięcia płaczęcy pożądała pomocy od świętego Błażeja”, może być mało zrozumiałe ze względu na formę płaczęcy (chociaż w gwarze podhalańskiej używa się do dziś imiesłowu zakończonego na -ęcy) oraz na dawne znaczenie rzeczownika mać (podobnie jak w ludowym powiedzeniu: „jaka mać, taka nać”) i czasownika pożądać (tu w znaczeniu domagać się). Po czwarte, staropolskie wzorce stylistyczne, szczególnie w dziedzinie składni i doboru słownictwa, częste inwersje, makaronizmy sprawiają, że teksty Jana Kochanowskiego są łatwiejsze w odbiorze niż o wiek późniejsze teksty Wacława Potockiego czy proza pamiętników Jana Chryzostoma Paska. Porównajmy zdanie z wiersza Mikołaja Sępa Sarzyńskiego: „Farbę Bugowej, widziałem, krew wody/Nasza zmieniła, prócz pohańskiej szkody”, z dużo starszym tekstem Mistrza z Czarnolasu: „Szlachetne zdrowie/nikt się nie dowie/jako smakujesz/aż się zepsujesz”. Makaronizowanie Polski to nie tylko polski. O wyrazach obcych w naszym języku każdy coś powiedzieć może – najczęściej są to głosy krytyczne o zbyt dużej ich liczbie. Oczywiście, mamy też świadomość, że wyrazy obce są potrzebne, nazywają rzeczy i zjawiska przybyłe wraz z ich nazwami. W przeszłości bywało też tak, że wynoszono język obcy ponad rodzimy, a makaronizowanie, czyli wtrącanie do wypowiedzi wyrazów, zwrotów, cytatów z obcego języka, ogromnie nobilitowało. W XVII w. taką rolę pełniła łacina, nauczana w kolegiach jezuickich, była dla synów szlacheckich dowodem wykształcenia, narzędziem funkcjonowania w życiu społecznym i towarzyskim. Znakomicie przedstawił to Henryk Sienkiewicz w scenie, kiedy Onufry Zagłoba, nie mogąc w żaden sposób wylegitymować się wojskom Jaremy Wiśniowieckiego, krzyczy: „Jam szlachcic przebrany! Loquor latine! Jam nie dziad!”. Moda na łacinę skończyła się w połowie XVIII w., ale wówczas modnym językiem stał się język filozofów oświecenia, późniejszy język salonów, czyli francuski. Nie zawsze zresztą było tak, że zapożyczano wyrazy wyłącznie z języka modnego – niemiecki modny nigdy nie był, a wyrazy z tego języka zadomowiły się w polszczyźnie na dobre. Rozwój polityczny, społeczny, kulturalny odbywa się w ciągłym kontakcie ludzi mówiących różnymi językami i najczęściej ci, którzy w danym typie kontaktu dominują – stają się dostarczycielami nowych leksemów. Historię kontaktów Polski z innymi krajami można zilustrować właśnie poprzez śledzenie losów wyrazów, które do języka przybyły. Przyjęcie chrześcijaństwa wzbogaciło polszczyznę w wyrazy pochodzenia grecko-łacińskiego. Pośrednictwo Czech sprawiło, że niektóre z nich przybyły w wersji czeskiej. Łacińskie terminy: dies cinerum, purgatorium nasi południowi sąsiedzi przetłumaczyli jako popelec, czistec, a Polacy dokonali tylko adaptacji fonetycznej. Do połowy XVI w. język czeski był wprawdzie postrzegany jako bliski polskiemu, ale lepiej rozwinięty stylistycznie, dlatego przy tłumaczeniu Biblii na język polski korzystano z czeskiego wzorca (czynili tak np. tłumacze tzw. Biblii królowej Zofii z połowy XV w.), niektóre wyrazy pod wpływem czeskim zmieniły wymowę (np. sierce na serce, broma na brama, Włodzisław na Władysław). Z języka czeskiego pozostały nam takie wyrazy, jak obywatel, rzetelny. Kolonizacja miast i wsi na prawie niemieckim przyniosła pożyczki językowe z różnych dziedzin: belka, blacha, czynsz, fartuch, ganek, jarmark, kiermasz, koszt, majster, pompa, pług, ratusz, sznur, śruba, warunek – to tylko niektóre z nich. W terminologii rzemieślniczej, handlowej, górniczej i hutniczej jest ich znacznie więcej (popularny niegdyś skecz o hydrauliku, który zamiast naprawić usterkę, zagaduje właściciela mieszkania fachowymi terminami, zawiera wyłącznie zapożyczenia niemieckie). Od czasów Zygmunta Starego i królowej Bony w takich dziedzinach, jak muzyka, architektura, sztuka czy wojskowość, zadomowiły się wyrazy włoskie, chociaż powszechnie kojarzone są one z nazwami sprowadzonych przez królową warzyw: selerów, kalafiorów, sałaty, szpinaku, kalarepy. Italianizmami są też wyrazy: bank, bilans, manko. Powszechnie szanowany król Stefan Batory zostawił niewielką wprawdzie, ale wyrazistą grupę hungaryzmów: dobosz, giermek, hajduk, katana, kontusz, orszak, szałas, szyszak, a także nazwę dobrego trunku – węgrzyna. Rzeczpospolita XVII w., zorientowana w swej polityce na Wschód, wzbogaciła zasoby leksykalne zapożycze