Co inteligent z miasta wie o wsi? Często bardzo niewiele, co nie przeszkadza mu jej uważać za coś mniej wartościowego. W myśleniu z centrum – z perspektywy inteligenta – wieś to miejsce pozbawione organizacji społecznej, aktywności obywatelskiej, bierne, nietwórcze. To świat społeczny, który uniemożliwia rozwój prawidłowego społeczeństwa obywatelskiego. To nieprawda? Zupełnie nieprawda. Prowadzę badania antropologiczne w dwóch wioskach pod Szydłowcem. Ludzie mają tam oczywiście bardzo trudne doświadczenia, walczą o pracę, migrują za nią. Ale to bardzo bogaty świat społeczny. Zakłada się, że w miejscach takich jak te niewielkie wioski niewiele się dzieje. Ludzie nie mają w pełni wartościowych struktur społecznych czy towarzyskich. Są jakoś gorsi. Taki typowy obraz możemy rozpoznać chociażby w głośnym filmie sprzed paru lat „Czekając na sobotę”. Pokazuje wieś jako miejsce, gdzie czas płynie wolno i monotonnie, gdzie się nic nie dzieje, gdzie tak zwany dostęp do kultury jest właściwie nieobecny. Pokazuje, że ci ludzie powinni się zmienić. Na filmie główną rozrywką jest sobotnia dyskoteka z show erotycznym. Jest dla takiej wsi jakaś nadzieja na lepsze życie? W tym znaczeniu trudno jest nawet mówić tu o „nadziei”, bo sam punkt wyjścia, czyli obraz beznadziejnej i monotonnej wsi, jest po prostu nieprawdziwy. Na filmie, jak i w wielu innych przekazach, wieś służy jakby do zobrazowania czasu pustego, niewypełnionego, ­niezagospodarowanego, służy do pokazania, jak bardzo życie może być nieciekawe, bezproduktywne. Marks pisał kiedyś o „idiotyzmie życia wiejskiego” – byciu poza czasem i postępem. Tymczasem ludzie żyją tam w naprawdę trudnych warunkach, pola są zamienione w ugory, jest wiele problemów społecznych. Ale to nie zmienia faktu, że w każdych ­warunkach człowiek działa, odnosi się do swojego życia, tworzy do niego własny komentarz. W trakcie badań okazało się, że nas to zaskakuje i wiele rzeczy niezwykłych się dzieje. Na własną rękę wyrabiają i przerabiają różne urządzenia. W okolicy jest np. wiele traktorów samoróbek. Jest dużo ram, elementów, silniki do malucha. Wykorzystuje się silnik, który jest fantastyczny, bo jak się zepsuje, to się go wyrzuci i kupi za 100 czy 200 zł nowy. Miejscowi majstrowie mają niewiarygodną umiejętność przebudowywania i dopasowywania wszystkiego do wszystkiego. W ­niezwykły sposób zmienia to podejście do rzeczy materialnych. Wartościowe jest to, co działa teraz, co jest wymienialne i zastępowalne, możliwe. Nie podchodzi się do maszyny jak do czegoś, co jest w całości profesjonalne i zaprojektowane w fabryce, skończone i działające przez lata. To w kulturze mieszczańskiej maszyna ma być i trwać: na wsi się cały czas zmienia. Wszędzie można się z tym spotkać. Jeden z majstrów pracuje na kolei, więc przywozi stamtąd różne rzeczy – ostatnio dwie stare naftowe lampy do zwrotnic. Naspawał je pięknie na bramę w swym obejściu, zapala je dwa razy do roku. Sam skonstruował z motocykla SHL trójkołowiec. To nie jest kwestia jednorazowego pomysłu, bo coś mu wpadło w ręce. Obok sąsiad próbował zrobić kosiarkę – ze starego wózka, do tego jest silnik od pralki typu Frania. Albo wykaszarka do trawy z silnikiem od czeskiego młynka! Kiedy oglądam jakąś rzecz i pytam, z czego jest zrobiona, często słyszę, że materiału do tego „jest wszędzie pełno”, że leżą gdzieś za domem akurat jakieś rurki i już za chwilę spawa się z tego drabinę. Ludzie mówią często, że przypadkiem „potknęli się” o rzeczy, których akurat potrzebowali i chcieli akurat do czegoś użyć. Wszystko się przerabia? Wszystko. Jest cała specyficzna kultura młodzieży wiejskiej, która „tuninguje”, przerabia, złomuje samochody... wrota stodół mają powybijane tablicami rejestracyjnymi tych samochodów, które się już rozpadły. Na którykolwiek samochód młodzieży wiejskiej się spojrzy, ma ozdoby, neoniki, czasem np. ­kolorowe światła mijania... Ściemnione szyby. Widziałem skuter naszego znajomego z tych wiosek, pięknie podświetlony na fioletowo z systemem nagłośnienia. Jak trzy razy się klaśnie, odmruguje trzy razy światłami – ­okazuje się, że ma wmontowany czujnik dźwięku. Dla mnie to fascynująca estetyka i stosunek do materialności. Kruchość, doraźność i wymiana są w te doświadczenia wpisane. Wiejski tuning. Obciach? No właśnie. W mieście myślimy, że to obciach. Dla mnie zupełnie oryginalna działalność kulturalna. Inny rodzaj oddolnej estetyki. Widzę w tym dużo sprytu, pomysłu na przetwarzanie tego, co wpadnie w ręce. We wsiach tych jest szereg ciekawych miejsc, instytucji, z których niezwykłej sensowności w ogóle nie zdajemy sobie sprawy. Np. Ochotnicza Straż Pożarna. Ona wypełnia całe życie na przykład wielu bezrobotnym mężczyznom, którzy mają 30–40 lat i ogromne kłopoty z tożsamością. Dbają o tę straż niesłychanie. Bycie strażakiem to absolutnie najważniejsza rzecz. Mają własne miejsce, tabliczki z imieniem i nazwiskiem, zdobywają kolejne samochody, kolejne urządzenia, przebudowują strażnice. Pokryliśmy z nimi strażnicę muralami. W czasie badań wybuchł pożar. Bardzo niewielki. Jedna z badaczek, Weronika Plińska, pięknie opisała to w swojej pracy: zjechało się kilkanaście jednostek, defilowali młodzi ludzie we wspaniałych strojach, zagadywali do siebie przez megafony, ustawili wypucowane świecące samochody w literę „U”, nawoływali do siebie. Pożar zaś ugasiło paru ludzi. Straż pożarna jest instytucją społeczną, niemal kulturalną, która zaspokaja niezwykle ważne potrzeby bycia razem, robienia czegoś. Estetyki. Budowania ekspresji. To są rzeczy, które mogą brzmieć dość śmiesznie, ale są dla mnie fascynujące. Co pan właściwie robi na wsi? Prowadziłem badania antropologiczne i jeździłem tam przez wiele lat ze studentami z Warszawy. Teraz wspólnie tworzymy projekt, który jest zarówno animacją kultury, jak i spotkaniem międzykulturowym. Wraz z grupą artystów, etnografów i animatorów kultury spotykamy się z tymi ludźmi i zaczynamy wspólnie nawzajem fascynować się tym, czym się zajmujemy. Zrobiliśmy tam wspólnie ze dwadzieścia przedsięwzięć kulturalnych, też razem ze znanymi artystami. Nasze projekty, „Prolog” i „Etnografia/animacja/sztuka. Nierozpoznane wymiary rozwoju kulturalnego”, to poszukiwanie nowego modelu działania, w którym przede wszystkim chcemy wyjść od rozpoznania tego, co w świecie wsi ważne i na swój sposób wartościowe. Inteligentowi z miasta kultura ludowa kojarzy się z cepelią. Cepelia chyba w ogóle niewiele ma związku z wsią. To produkt nasz, ludzi z miast. Chociaż oczywiście my ten sposób myślenia eksportujemy na środowiska wiejskie i wmawiamy im, że tak wygląda ich kultura. W ogóle „kultura ludowa” to konstrukt. Zapotrzebowania estetyczne ludzi ze wsi są w niej przekształcone w coś zupełnie innego – uproszczone, zhomogenizowane, pozbawione swojego kontekstu. Kanon sztuki ludowej określają ludzie z miast. Dla mnie to rodzaj przemocy, narzucania swoich sądów i kategorii. To nie ma nic wspólnego z odkrywaniem elementów aktywności twórczej, która gdzieś tam w ludziach na wsi jest. W tle jest polityka kulturalna, która mówi, ze trzeba „rozwijać kulturę” na wsi, bo to się przekłada na rozwój w ogóle – zwłaszcza ekonomiczny. Słyszę to w kółko. Cała ta retoryka zakłada taki typ ekonomiki kultury, który mówi: „macie być kulturalni, kreatywni, innowacyjni i to w dokładnie taki sposób, jaki wam powiemy”. Centrum, czyli miasto, narzuca to peryferiom, czyli wsi. To dominująca, kolonizująca perspektywa. Zrealizowałem w Broniowie projekt „Historia broniowskiej myśli socjologicznej”. To polegało na stworzeniu wystawy w świetlicy wiejskiej w Broniowie. Myśl społeczną ludzi stamtąd przedstawiliśmy w niej w postaci „spójnego wykładu” zamieszczonego na specjalnych planszach. Były tam podświetlone świecące głowy, cała ścieżka dźwiękowa, a na pierwszym kubiku wystawowym stały dwie książki Jerzego Szackiego „Historia myśli socjologicznej”. Bo dla mnie „broniowska myśl socjologiczna” to konieczne uzupełnienie tej pracy. Chcieliśmy tę wiedzę zakumulować. Później był wielki wernisaż, wszyscy byliśmy bardzo wzruszeni. Ten projekt jest kontynuacją wcześniejszych badań etnograficznych. Badania mają w sobie element czegoś odspołeczniającego. Wchodzimy w relacje bliskości, wchodzimy w relacje intymności, dowiadujemy się bardzo dużo o świecie innych ludzi, a potem z niego znikamy. To bardzo podobnie jak dziennikarz! Dlatego jednocześnie prowadziłem tam warsztaty dla ludzi, którzy zajmują się animacją kultury. Przygotowywałem i uwrażliwiałem ich na to, co etnograf widzi. Dużo się dzięki nim nauczyłem. Po jakimś czasie w naturalny sposób powstała koncepcja, żeby zrobić tam „etnograficznie zorientowaną animację kultury”. Trzeba wreszcie zobaczyć, że na wsi obywatelskość też działa, tylko inaczej. Nie można myśleć, że wieś jest miejscem pustym, o niskim „kapitale społecznym”. Sama koncepcja jest dla mnie podejrzana: bo kto definiuje „kapitał społeczny” i decyduje, co będzie jego wyznacznikiem? Wieś to miejsce o takich elementach sieci społecznej, która jest dla tych ludzi ważna i skuteczna. Struktury krewniacze, elementy wspierania i współdziałania... W jednej z tych wiosek mamy na przykład frakcję społeczników i strażaków. Ludzi niezwykle ambitnych. Każde z nich ma swój sposób na zarządzanie dobrem wspólnym. Ale wedł