Jest 13 września 1848 r. Miejscem dramatycznych wydarzeń są okolice miasteczka Cavendish w amerykańskim stanie Vermont, gdzie budowana jest linia kolejowa. Wśród uwijających się robotników wyróżnia się 25-letni Phineas Gage, uważany za najbardziej wydajnego i zdolnego pracownika. Dlatego powierzono mu odpowiedzialne zadanie rozsadzania skał. Wierci się w nich otwory, następnie wkłada proch z lontem, zasypuje piaskiem i ubija. Praca idzie sprawnie, ale w pewnym momencie wołanie robotników odwraca uwagę Gage’a. Jego pomocnik nie zdąża wrzucić piasku do otworu, gdy ten zaczyna go ubijać prętem. Tarcie metalu o skałę wywołuje iskrę, a ta eksplozję prochu. Pręt trzymany do góry zaostrzonym końcem wbija się w lewy policzek Gage’a, przechodzi przez czołową część jego mózgu i wylatuje otworem na szczycie czaszki. Robotnicy kolejowi, którzy byli świadkami tego wydarzenia, są przekonani, że Gage zginął na miejscu. Tymczasem on nawet nie stracił przytomności. Zajmujący się Gagem lekarz jest w szoku, ponieważ młody organizm pokonuje również powstałe po kilku dniach zakażenie. Gage ostatecznie traci lewe oko, ma bliznę na głowie, ale po wypadku żyje w zdrowiu jeszcze 12 lat. Jednak jego medyk John Harlow, opisując po latach historię swojego najbardziej niezwykłego pacjenta, twierdzi, że po wypadku zaszły u Gage’a zmiany natury psychicznej. Stał się „kapryśny, folgujący sobie w największych bezeceństwach, czego ongiś nie miał w zwyczaju; wobec swych kompanów przejawiał najwyższą obojętność i ze zniecierpliwieniem reagował na wszelkie narzucane mu ograniczenia lub rady, jeśli nie były w zgodzie z jego oczekiwaniami. Tworzył niezliczone plany na przyszłość, które jednak porzucał. Stał się człowiekiem o zdolnościach intelektualnych dziecka i zwierzęcej zapalczywości silnego mężczyzny”. Trylogia prof. Damasio Prof. Antonio Damasio, znany współczesny neuronaukowiec z University of Southern California, uważa, że uszkodzenia mózgu doprowadziły u Gage’a do głębokich zmian osobowości. Podobnych jak u pacjenta o pseudonimie Eliott, którym Damasio zajmował się osobiście. Przeszedł on operację usunięcia niezłośliwego, ale za to dosyć dużego guza, który uciskał od spodu płaty czołowe – związane m.in. z planowaniem, przewidywaniem konsekwencji działań i zachowaniami społecznymi. Więc choć po operacji wszystko wydawało się w porządku, to jednak Eliott nie był w stanie pracować, a także przestał interesować się rodziną. Intelekt pozostał nienaruszony, znajomość norm społecznych również – Eliott bezbłędnie wykonywał najwymyślniejsze testy neuropsychologiczne. Gdy jednak należało zastosować te zdolności w życiu, okazywał się kompletnie nieprzystosowany. Potrafił na przykład przez kilka godzin zastanawiać się, jak posegregować papiery. Co więcej, zdawał sobie sprawę ze swojego stanu, ale absolutnie mu to nie przeszkadzało. Ten i inne przypadki (m.in. zmian psychiki pacjentów po okrutnych zabiegach lobotomii) skłoniły prof. Damasio do napisania trylogii poświęconej dyskutowanej od setek lat przez filozofów i uczonych kwestii relacji: mózg (czy szerzej: ciało) a umysł/świadomość. Największym echem odbił się w świecie jej pierwszy tom, zatytułowany „Błąd Kartezjusza”. To właśnie w nim znalazły się m.in. historie Phineasa Gage’a i Eliotta, a tytułowy błąd francuskiego filozofa miał polegać na rozpropagowaniu i umocnieniu dualizmu. Kartezjusz twierdził bowiem, że jaźń (czy też dusza) jest bytem niematerialnym, substancją myślącą. Ludzkie ciało zaś to substancja rozciągła i automat (dziś powiedzielibyśmy: robot), tak jak ciała zwierząt, które są pozbawione duszy. Jednak obydwie substancje oddziałują na siebie prawdopodobnie za pośrednictwem szyszynki (jak dziś wiemy – gruczołu produkującego hormon snu, melatoninę). Ale nawet Kartezjusz zdawał sobie sprawę, że najbardziej dyskusyjna w jego dualistycznej koncepcji (motywowanej w sporym stopniu chrześcijaństwem) jest owa relacja duszy i ciała. Antonio Damasio (i wielu innych) uważa, że współczesna nauka zadała ostateczny cios tej koncepcji. Skoro bowiem żelazny pręt, guzy, zabiegi lobotomii czy choroby takie jak alzheimer potrafią radykalnie zmienić „duszę”, to trudno w ogóle zakładać jej istnienie. Ale czy w takim razie umysł (czy też nasza świadomość) to nic więcej jak mózg? Mózgowe wejście i wyjście Myli się jednak ten, kto sądzi, że jesteśmy blisko ostatecznej odpowiedzi na powyższe pytanie. Gorące dyskusje na temat natury umysłu trwają w najlepsze. I to już na poziomie pojęć. Np. niektórzy traktują słowa umysł i świadomość jako bliskoznaczne czy wręcz tożsame. Inni uważają, że świadomość to raczej stan umysłu, gdyż istnieje jeszcze cała sfera działań nieświadomych. Spór o definicje pojęć to jednak wyłącznie wstęp do o wiele poważniejszych problemów. Filozofia bowiem roi się od rozmaitych stanowisk wobec zagadnienia mózg–umysł. Np. materialiści sądzą, że wszystko da się sprowadzić do procesów biologiczno-chemicznych zachodzących w mózgu. A i te, być może, dałoby się zredukować do poziomu cząstek elementarnych. Trochę łagodniejszą wersją fizykalizmu jest epifenomenalizm – zakłada on, że mózg wytwarza zjawiska (epifenomeny) w postaci stanów mentalnych – czyli myśli, emocji, odczuć, doświadczenia ja etc. Ale nie mają one żadnego istotnego wpływu na przebieg tego, co się na poziomie fizycznym dzieje w naszych głowach. Materializm – zarówno w wersji hard czy soft – mimo iż likwiduje część problemów, to jednak dostarcza nowych. Jego konsekwencją bowiem jest traktowanie wszystkiego tego, co stanowi bogaty świat stanów mentalnych, jako de facto złudzenia. Czy w takim razie wolna wola to tylko miraż? Czy jesteśmy przez naturę oszukiwani, że na coś mamy wpływ? Że naprawdę kierujemy swoim postępowaniem? Sporo filozofów i uczonych uważa jednak, że zjawiska mentalne – choć niewątpliwie zależne od mózgu – są w jakimś sensie realne i potrafią oddziaływać na nasze ciało. To stanowisko też jednak rodzi problemy, bo jak w takim razie naszą świadomość traktować i badać zgodnie z rygorami empirycznej nauki? Próbą ominięcia powyższych problemów jest funkcjonalizm – być może najbardziej dziś rozpowszechnione podejście w filozofii umysłu. Mówiąc w uproszczeniu, traktuje on świadomość człowieka trochę jak program komputerowy. Mózg bowiem ma – podobnie jak cyfrowe maszyny – wejście (input), bo docierają do niego bodźce (np. dotknięcie ręką czegoś gorącego). Wywołują one stany mentalne (ból), czyli, trzymając się komputerowego porównania, dochodzi do obróbki przez procesor napływających informacji. Jest też wyjście (output), a więc reakcja organizmu (cofnięcie ręki od gorącego przedmiotu), odpowiadające wynikowi, jaki wyświetla na ekranie maszyna. I podobnie jak komputery o różnej budowie mogą nawzajem się naśladować (emulować), tak samo stany mentalne czy inteligencja mogą pojawić się na różnych nośnikach. Odpowiednio skomplikowane roboty będą więc posiadały umysł. Jak również inne istoty we Wszechświecie, choć nie muszą mieć mózgów opartych na neuronach. Krytycy zarzucają tej koncepcji, iż według niej każdy system o odpowiedniej konstrukcji (wejście–jednostka przetwarzająca dane–wyjście) obdarzony