Krajobraz za oknami samochodu przesuwał się coraz szybciej. Przydrożne drzewa migały jedno za drugim, asfalt uciekał spod kół, jak na szybko przewijanym filmie. I nie byłoby w tym niczego dziwnego, gdyby nie działo się to po zatrzymaniu samochodu. Prowadzący go mężczyzna był naprawdę przerażony: dlaczego świat wokół przyspieszył lub – jeśli spojrzeć na to z drugiej strony – jego wewnętrzny zegar nagle zwolnił? Zagadkę wyjaśniły badania neurologiczne. Powodem tego złudzenia był guz mózgu zlokalizowany w części kory czołowej. Wywoływał on zaburzenie chronocepcji – zmysłu odpowiedzialnego za postrzeganie upływu czasu. Zmysł ten nie jest umiejscowiony w jednym ośrodku – odpowiadają za niego różne części mózgu: jądra podstawy, prążkowie, istota czarna czy fragmenty kory czołowej. Manipulacja w tych rejonach przestawia wskazówki naszego wewnętrznego zegara. Wiemy też, że ten czasomierz jest „nakręcany” przez jeden z mózgowych hormonów – dopaminę. Dlatego na zamieszanie w czasie uskarżają się także osoby cierpiące na zaburzenia wydzielania tego neuroprzekaźnika: chorujące na parkinsona, schizofrenię i depresję. Gdy dopaminy jest za dużo, świat przyspiesza – jak w schizofrenii. A kiedy poziom dopaminy spada – wszystko dzieje się zbyt wolno, pojawiają się problemy ze skupieniem uwagi, koordynacją ruchową i mową. Ale kto z nas wie, że posiada zmysł chronocepcji? A to tylko jedna z wielu, obok wymienianych standardowo: wzroku, dotyku, smaku, węchu i słuchu, niezwykłych umiejętności mózgu do odbierania bodźców, które wcale nie wydają się takie oczywiste. Jak bardzo istotne są dla naszego funkcjonowania, przekonujemy się dopiero, kiedy zaczynają szwankować. Dobrze, że boli – Lepiej, żebym nie zamawiał nic gorącego – oświadczył Łukasz w trakcie spotkania w kawiarni. – Kiedy jestem przejęty, nie zwracam uwagi na temperaturę. A potem kończy się złażeniem skóry z języka. Sącząc sok, opowiadał o swojej niezwykłej przypadłości, jaką jest niewrażliwość na ból. Każdy, kto choć raz zmagał się z silnym bólem zęba czy rwą kulszową, pomyśli pewnie, że nieodczuwanie bólu to prawdziwe błogosławieństwo. Nic bardziej błędnego! Nocycepcja, czyli zdolność odczuwania bodźców bólowych, utrzymuje nas przy życiu. Chroni przed mieszaniem się w niebezpieczne sytuacje. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, u których ból do pewnego wieku dość skutecznie zastępuje rozum. Dodatkowo brak bólu wiąże się też często z komplikacjami, takimi jak niezdolność pocenia się (anhydroza), która najczęściej skutkuje śmiercią z zagotowania. Przypadki osób nieodczuwających bólu są tak rzadkie i niezwykłe, że badacze opowiadają sobie o nich jak o białym jednorożcu, skrupulatnie odnotowując każdą tego typu historię w publikacjach naukowych. Dzięki temu wiemy, że istnieją na świecie miejsca, w których częściej niż zwykle rodzą się „bezboleśni”. I tak w Japonii odnotowano 300 przypadków schorzenia zwanego wrodzoną obojętnością na ból z anhydrozą (CIPA – congenital insensitivity to pain with anhydrosis), w Szwecji jest 40 takich osób, podczas gdy w całych Stanach Zjednoczonych zaledwie 83. – To, że nie czuję bólu – opowiada Łukasz – powoduje, że nie wiem na przykład, czy buty są za małe. Zauważam to dopiero, kiedy zdejmuję je razem z paznokciami. A brzuch? No tak, tego naprawdę się boję. Że dostanę zapalenia wyrostka robaczkowego i nic nie będę o tym wiedział. Dlatego dużo uważniej niż inni wsłuchuję się w swój organizm. Dość często robię taki przegląd: czy wszystko działa, nic nie jest poparzone, odmrożone czy złamane. Za odczuwanie bólu odpowiadają tzw. nocyreceptory: wolne zakończenia nerwowe znajdujące się w skórze, rogówce oka, ale także w narządach wewnętrznych czy mięśniach. Podrażnione bodźcem mechanicznym, termicznym czy chemicznym ślą do mózgu rozpaczliwe sygnały alarmowe: Dzieje się coś złego! Zareaguj! To jednak, jak mózg odbierze taki sygnał, zależy od bardzo wielu czynników. Bo ból jest chyba jednym z najbardziej subiektywnych doznań zmysłowych. Tolerancja bólu zależy od wieku (starsi mężczyźni są mniej odporni na cierpienie niż młodsi), płci (panowie lepiej znoszą ból niż panie), rasy (biali są bardziej wytrzymali od czarnych, a czarni od Azjatów). Kobietom odczuwanie bólu mieszają hormony (wiedzą to dobrze panie, które próbowały poddać się depilacji w czasie miesiączki), podobnie jak zakochanym (bez względu na płeć). Miłość skłania do poświęceń, zalewając mózgi falami przeciwbólowych endorfin i opioidów, które do tego wprowadzają w stan lekko ogłupiającej euforii. No i to skupienie na obiekcie uczuć – kto by w takiej sytuacji koncentrował się na rzeczy tak przyziemnej jak ból? Kiedy ślepy widzi No więc ból to subiektywne odczucie. A jak działają inne narządy zmysłów? Skoro jako tako udaje nam się funkcjonować w świecie i jesteśmy się w stanie dogadywać, można założyć, że tak podstawowe zmysły, jak wzrok, słuch czy węch działają w miarę podobnie? O naiwni! Nasz odbiór rzeczywistości tak bardzo zależy od widzimisię naszego mózgu, że niektórzy badacze uważają wręcz, iż widzenie świata jest omamowe. Dotyczy to zwłaszcza wzroku. Do informacji, która dociera do naszej siatkówki, podchodzimy wybiórczo, w zależności od tego, co jest nam potrzebne. Dlatego ludzie wychowani w różnych kulturach inaczej patrzą na świat. Różnie postrzegają kolory, perspektywę, odmiennie oceniają ruch. Wychowanie w odmiennych warunkach (np. w kulturze łowieckiej czy industrialnej cywilizacji Zachodu) wpływa na strukturę połączeń synaptycznych, to znaczy tego, co i jak się ze sobą w mózgu łączy. Zaskakująco niewielki jest związek świadomych wrażeń wzrokowych z tym, co dochodzi z oka do kory wzrokowej mózgu. Wiele tego, co widzimy, wynika z interpretacji bodźców, jakiej dokonuje mózg. A jeszcze wiele wrażeń dociera do niego, całkowicie omijając naszą świadomość. Odkrywamy to np. wtedy, gdy na skutek udaru mózgu lub wypadku zostaje uszkodzona kora wzrokowa. Jeśli nerw wzrokowy jest sprawny, to zdarza się, że ludzie „widzą mimo ślepoty”. Bodźce wzrokowe docierają do mózgu, ale nie są standardowo analizowane. Trafiają do ośrodków podkorowych, które analizują obraz poza naszą świadomością. Pacjenci więc nie wiedzą, że widzą, a widzą: rozpoznają błyski świetlne, odróżniają proste kształty, identyfikują kolory czy kierunek ruchu obiektu. Choć gdy ich o to zapytać, twierdzą, że tylko zgadywali. Choć nieco to dziwne, to jednak nie najbardziej zaskakujące. Także zdrowy mózg potrafi dostarczyć wielu niespodzianek. Przykładem może być synestezja. Co to takiego? Nietypowe połączenie ośrodków przetwarzających doznania zmysłowe w mózgu. Pewien amerykański psychiatra opisał raz przypadek kobiety, dla której różne smaki przybierały bardzo określone kształty. Gdy zapraszała gości na kolację i przepraszała za zwłokę w podaniu posiłku, tłumaczyła: będziemy musieli chwilę zaczekać z przystąpieniem do jedzenia – na kurczęciu nie ma jeszcze dość szpikulców. W tym wypadku kobiecie mieszały się wrażenia smakowe i postrzeganie przestrzenne. Ale bywa rozmaicie: mieszać może się zmysł słuchu i wzroku czy dotyku i węchu. Kombinacji jest wiele. Synestezja przytrafia się jednej na 20 tys. osób. Częściej doświadczają jej kobiety oraz osoby leworęczne. Bywa dziedziczna. Powstaje na ogół we wczesnym dzieciństwie i jest trwała. Nie można świadomie się jej pozbyć. Synestetami byli malarze Wassily Kandinsky i Klee. Kompozytor Aleksander Skriabin tworzył utwory muzyczne, podczas których emitowano kolorowe światła i zapachy. Synestetą był Liszt, a także jeden z Beatlesów – John Lennon. Malarze Whistler i Mondrian próbowali odwzorowywać dźwięki na płótnie. „Wydłużone aaa alfabetu angielskiego ma dla mnie odcień starego drewna” – wyznawał pisarz Vladimir Nabokov, autor słynnej „Lolity”, w swej autobiografii. Francuskie a przypominało mu polerowany heban. Być może właśnie takim ludziom jak on zawdzięczamy sformułowania takie jak gęsta ciemność, słodki zapach, czarna rozpacz, gorycz porażki? Pierwotny dotyk Przy okazji tych zmysłowych rozważań warto by może jednak zastanowić się, czy istnieje jakiś zmysł zupełnie podstawowy dla człowieka. Jak to jednak rozsądzić? Może sprawdźmy, który z naszych zmysłów rozwija się pierwszy i zajmuje w naszym mózgu najwięcej miejsca? W tej konkurencji wygrywa niewątpliwie dotyk. Od niego właśnie zaczynamy eksplorację świata. Dotyk zaczyna się rozwijać na długo przed wykształceniem oczu czy uszu – już w siódmym miesiącu życia płodowego. Receptory dotyku znajdują się w skórze, której powierzchnia to aż dwa metry kwadratowe. Także w mózgu wrażenia dotykowe traktowane są priorytetowo. Kora czuciowa rozciąga się pasem przez cały mózg, choć – trzeba przyznać – nie każdy organ jest w niej reprezentowany z podobną pieczołowitością. Obszar związany z narządami płciowymi odpowiada w przybliżeniu wielkością obszarowi zaopatrującemu łącznie klatkę piersiową, brzuch i oczy. Podobną czułość jak penis czy łechtaczka mają opuszki palców. Dotyk potrafi w dużym stopniu zastąpić utracony zmysł wzroku. Kiedy Louis Braille stracił wzrok – miał trzy lata, ale choć powinno go to zatrzymać w roz