Co teraz robi twoje nastoletnie potomstwo? Jeśli to chłopcy, to bardzo możliwe, że właśnie na iPhonie albo Xboksie walczą z hordami zombie, pieszczotliwie zwanych zombiakami. Żywych trupów, sunących ulicami zrujnowanego miasta, powtarzających bełkotliwe „Brain! Brain!”, chcących wyjadać mózgi nielicznych ocalałych. Jedyny sposób, żeby ich pokonać, to – jak w komediohorrorze „Wysyp żywych trupów” poucza telewizyjny spiker Jeremy Thompson – „zniszczyć mózg lub usunąć głowę”. Nie wiadomo właściwie, dlaczego akurat mózg odgrywa tak szczególną rolę w walce z zombiakami, ale dość konsekwentnie trzymają się tego filmy, książki, komiksy i seriale o „żywych trupach”. A jeśli to nastoletnia dziewczyna, to zapewne wzdycha właśnie do szlachetniejszej odmiany „nieumarłych” – do wampirów. Zanim nie zabrała się za to popkultura, wampir i zombie oznaczał mniej więcej to samo, nieumarłego, który wyszedł z grobu i sieje zniszczenie, kierowany jakąś bezduszną siłą z piekła rodem. W takim sensie pojęciem wampira czy wąpierza posługiwała się jeszcze dziewiętnastowieczna literatura. Wprawdzie mechanika walki z wampirami wygląda nieco inaczej, ale i w szalenie popularnym wśród nastoletnich czytelniczek gatunku, zwanym paranormalnym romansem, wciąż napotykamy jakieś mózgowe anomalie. Wampiry z reguły mają zdolności paranormalne – potrafią czytać ludziom w myślach, tak jak Edward Cullen, przystojny wampir z sagi „Zmierzch”. Wyjątkowe mózgi mają także ich wybranki. Wybranka Cullena, Bella Swan, ma specjalny rodzaj mózgu, z wbudowaną tarczą ochronną, blokującą wampiryczną telepatię. Z kolei w nieco ambitniejszym cyklu powieści o Sookie Stackhouse (znakomicie przeniesionym na mały ekran przez HBO w serialu „Czysta krew”) to główna bohaterka zaskakuje wampiry własną telepatią. Chore umysły Nastolatki więc najchętniej obcują z popkulturą, w której do mózgów się albo strzela (słowo hedszot, oznaczające celny strzał w głowę, już weszło do młodzieżowej polszczyzny), albo fetyszyzuje ich nadzwyczajne możliwości. A co w tym czasie robimy my, dorośli? Oglądamy seriale telewizyjne, których bohaterowie mają umysły chore lub dysfunkcjonalne (jak Dexter, detektyw Monk, dr House, nie mówiąc już o całej paradzie bohaterów borykających się z rozmaitymi uzależnieniami) albo na rozmaite sposoby potrafią wniknąć w umysł zbrodniarza (niezliczone seriale o profilerach i kryminologach). Chodzimy do kina na wielkie widowiska o grzebaniu w umyśle, jak „Incepcja”. Czytamy powieści, w których często ktoś cierpi na depresję, chorobę dwubiegunową, paranoję lub nerwicę. Nawet przywołane na wstępie klasyczne wątki popkulturowe z dawnych czasów mają obecnie wcielenia neurochirurgiczno-psychiatryczne. Odpowiedzią naszych czasów na zimnowojenne dramaty szpiegowskie jest Jason Bourne, superagent CIA o uszkodzonym mózgu, który nie pamięta swojej tytułowej tożsamości, ale chce się zemścić na tych, którzy mu ją odebrali. Scenarzysta Tony Gilroy, uwspółcześniający tę sagę dla Hollywood, poszedł tropem wyznaczonym jeszcze przez piszącego nowe powieści z tej serii Erica Van Lustbadera – i okazało się, że operacja o kryptonimie „Treadstone”, z którą Jason Bourne był związany w przeszłości, to nie był zwykły program szkoleniowy, ale eksperymenty nad modyfikacją mózgów nieszczęsnych kandydatów na superagenta. A romanse? Dzisiejszą odpowiedzią na Jane Austen jest książka „Intryga małżeńska” Jeffreya Eugenidesa, w której jeden z amantów ubiegających się o serce niezdecydowanej Madeleine cierpi na zaburzenie afektywne dwubiegunowe (zwane niegdyś chorobą maniakalno-depresyjną). Do tego współczesna komedia romantyczna chętnie sięga po neuropsychiczne pomysły z pogranicza s.f., np. w filmie Michela Gondry „Eternal Sunshine of the Spotless Mind”, pod strasznym polskim tytułem „Zakochany bez pamięci”, główny bohater (grany przez Jima Careya) poleca za pomocą specjalnej aparatury usunąć z mózgu wspomnienia nieszczęśliwego związku z Kate Winslet. Z kolei w komedii „50 pierwszych randek” Adam Sandler wykorzystuje zaburzenia pamięci Drew Barrymore, codziennie ją uwodząc tak, jakby to była ich pierwsza randka. Obłęd Philipa Dicka Jeszcze pół wieku temu podobne pomysły fabularne (bohatera prześladują dziwne wspomnienia, w rezultacie czego zaczyna wątpić we własną tożsamość, a nawet w realność otaczającego go świata) charakteryzowały twórczość jednego, stosunkowo niszowego pisarza s.f. To Philip Kindred Dick, na cześć którego tego rodzaju fabuły nazywane są phildickian (czyli phildickowymi). Dick większość życia spędził w biedzie, nie doczekał się fali zainteresowania swoją twórczością. Nie dożył nawet premiery pierwszej hollywoodzkiej adaptacji swojej prozy, filmu Ridleya Scotta „Blade Runner” (polski tytuł „Łowca androidów” jest trochę niezręczny, bo w filmie wyraźnie mamy zasugerowane, że to nie są androidy). Zmarł na kilka miesięcy przed premierą filmu, w marcu 1982 r. Już w tym obrazie mamy wykorzystane wątki fałszywych snów i wspomnień. Jedna z bohaterek jest sztucznym tworem wyprodukowanym przez Tyrell Corporation. Wydaje jej się jednak, że jest normalną kobietą, bo, jak wszyscy, ma wspomnienia z dzieciństwa – tyle że sztucznie jej wszczepiono wspomnienia siostrzenicy właściciela korporacji, Tyrella. Wyjaśnia jej to główny bohater, tropiciel zbuntowanych robotów (Harrison Ford), który sam jednak prześladowany jest przez sen o jednorożcu. Nikomu o tym nie opowiadał, ale z jakiegoś powodu inni ludzie znają jego sen. To sugestia, że sam główny bohater też nie jest tym, za kogo siebie uważa... Film Scotta okazał się tylko skromną zapowiedzią trwającego na przełomie stuleci festiwalu adaptacji prozy Dicka. Zaczęło się to od „Total Recall” Paula Verhoevena z 1990 r., według opowiadania „Przypomnimy to panu hurtowo”. Tu Arnold Schwarzenegger gra człowieka prześladowanego wspomnieniami z wyprawy na Marsa, której, jak mu się zdaje, nigdy nie odbył. Idąc tropem tych wspomnień, odkrywa, że nie jest tym, za kogo siebie uważał. Jego tożsamość to skutek gigantycznego spisku, który podsunął mu nawet fałszywą żonę (Sharon Stone). W pamiętnej scenie Arnold zabija Sharon Stone, wypowiadając słynną kwestię: „Uznaj to za rozwód”. Za ekranizacje innych, utrzymanych w podobnym klimacie utworów Dicka zabierali się potem reżyserzy tak różni, jak Steven Spielberg („Raport mniejszości”), John Woo („Zapłata”) czy Richard Linklater („Przez ciemne zwierciadło”). Ten festiwal jeszcze się nie zakończył, bo czekamy na premierę adaptacji powieści political fiction „Radio Wolne Albemuth”, a wspomniany Michel Gondry przymierza się do ekranizacji najwybitniejszej powieści Dicka zatytułowanej „Ubik”. Myślące skrzynie Corcorana Zainteresowanie Dicka tematami z pogranicza schizofrenicznych wizji i paranoicznych manii prześladowczych (wszyscy są w zmowie, nikt nie jest tym, za kogo się podaje itd.) brało się niestety z jego autentycznej choroby. W szczytowym nasileniu obłędu Dick nabrał przeświadczenia, że jest chrześcijaninem prześladowanym przez Nerona, a cała otaczająca go cywilizacja XX w. to tylko diabelska sztuczka pogan zastawiających pułapkę na jego nieśmiertelną duszę. To wtedy też Dick nabrał przekonania, że polski pisarz Stanisław Lem, z którym korespondował m.in. na temat swojej twórczości, to komórka radzieckiego wywiadu działająca pod kryptonimem L.E.M., mająca za zadanie infiltrację zachodniej popkultury i nasączenie jej dekadencką, marksistowską propagandą. Korespondencyjna znajomość Dicka z Lemem stanowiła ewenement, niewiele było wtedy w s.f. takich korespondencyjnych znajomości ponad żelazną kurtyną. Lem w tym samym okresie eksperymentował z podobnymi fabułami. Sam był trzymającym się ziemi racjonalistą (co bardzo drażniło rozmaitych ufologów i szarlatanów, którzy przysyłali mu swoje Ogólne Teorie Wszystkiego, prosząc o ocenę, i na swoje nieszczęście często ją dostawali), ale fascynowały go zagadnienia fałszywej rzeczywistości, sztucznych snów i zaburzeń percepcji. W pewnym bardzo phildickowskim opowiadaniu o Ijonie Tichym (znajdującym się w „Dziennikach gwiazdowych”) bohater poznaje np. szalonego naukowca, prof. Corcorana, konstruującego myślące skrzynie, przekonane, że są żywymi ludźmi. „Tej wydaje się, że jest siedemnastoletnią dziewczyną, zielonooką, o rudych włosach, o ciele godnym Wenery. Jest ona córką męża stanu... kocha się w młodzieńcu, którego widuje niemal co dzień przez okno... który będzie jej przekleństwem (...), a tam, wyżej, jest członek kolegium kapłańskiego i przeżywa najcięższe dni swojego życia, bo stracił wiarę w istnienie swej duszy nieśmiertelnej” – opowiada Corcoran wstrząśniętemu Tichy’emu. To odkrycie doprowadziło wynalazcę do obłędu, bo nabrał przekonania, że sam też nie istnieje. I jak wiadomo, miał rację, przecież był tylko tworem wyobraźni Stanisława Lema. I znów – pół wieku temu to były literackie igraszki ambitnej s.f. Teraz to jest już główny nurt kultury, by przypomnieć choćby filmową adaptację „Wojny polsko-ruskiej” w reżyserii Xaverego Żuławskiego. Główny bohater Silny (Borys Szyc) spotyka w niej postać drugoplanową, Dorotę Masłowską, która jednocześnie jest autorką całej tej opowieści. Najbardziej znanym phildickowskim z ducha utworem jest filmowa trylogia „Matrix”, która zasiliła język potoczny metaforami czerwonej i niebieskiej pigułki, nie mówiąc już o samym tytułowym systemie fałszywej rzeczywistości, do którego dziś nawiązujemy w powiedzonkach typu „w jakim on żyje matriksie”. Nie ma wprawdzie bezpośrednio nic wspólnego z twórczością Philipa Dicka, ale mogłaby mieć – może w jakimś innym matriksie zresztą to właśnie Dick napisał coś takiego... Świat żywych trup? Razem z destygmatyzacją psychicznych chorób i dysfunkcji przestaliśmy się także obawiać przed samymi sobą i otoczeniem, że nas też coś trapi. Nie wstydzimy się lekkiego znerwicowania (jak w dzisiejszych czasach się nie denerwować?), małej depresyjki (bo i z czego tu się cieszyć?) czy też zdrowej dawki paranoi (z tego, że jesteś paranoikiem, jeszcze nie wynika, że oni nie chcą cię dopaść – jak w 1992 r. przypomniał nam w piosence „Territorial Pissings” Kurt Cobain, cytując Josepha Hellera). Nadprzyrodzone stwory o nietypowych mózgach, jak wampir i zombie, są przecież oczywistą projekcją naszych własnych problemów z pogodzeniem się z rzeczywistością. Której zdrowa psychicznie osoba nie ogarnie na trzeźwo, bo zwariuje. Nowoczesny kanon zombie jako żywego trupa, który zachowuje się wprawdzie bezrozumnie (np. nie umie otworzyć drzwi klamką), ale jednak tlą się w nim jakieś wspomnienia ludzkich gestów i potrzeb, zbudował niemal samodzielnie jeden filmowiec – George Romero, którego „Noc żywych trupów” z 1968 r. stworzyła wzór do dzisiaj obowiązujący w komiksach, filmach, grach komp