Nie od razu Rzym zbudowano
Najstarsze, największe i najbardziej wpływowe ośrodki starożytności
Çatalhöyük
Najstarsza osada
Gdy w 1958 r. brytyjski prehistoryk prof. James Mellaart rozpoczynał badania w Çatalhöyük (tur. Wzgórze Widelca) w Anatolii, nie przypuszczał, że jego odkrycia zrewolucjonizują wiedzę na temat procesu powstawania miast. Nikt wówczas nie wiedział, że w początkach neolitu, ok. 7400 r. p.n.e., budowano rozległe (15 ha) i gęsto zaludnione osady.
Osiedle nie miało murów obronnych, ulic, placów czy pałaców, a jego mieszkańcy żyli w przylepionych do siebie dwuizbowych domach, do których wchodziło się po schodach przez otwór w dachu (na którym spędzano większość dnia). W 2 tys. domów mogło żyć ponad 8 tys. ludzi, czyli więcej niż w niejednym średniowiecznym mieście, nic jednak nie wskazuje, że ścisła zabudowa miała charakter obronny albo że mieszkańcy Çatalhöyük kiedykolwiek musieli się bronić.
Odkrycie Wzgórza Widelca zmieniło wiedzę naukowców na temat powstawania ośrodków protomiejskich (osad wiejskich, prototypów miast). Okazało się, że żyjący z myślistwa ludzie najpierw zaczęli mieszkać w dużych grupach, a dopiero potem orać pola. Zresztą nawet gdy stali się rolnikami i hodowcami, nadal z lubością wyprawiali się na łowy.
Zwarta zabudowa, duża liczba mieszkańców oraz 1400 lat nieprzerwanego funkcjonowania Çatalhöyük sprawiło, że okrzyknięto je najstarszym miastem świata. W rzeczywistości neolityczna osada nie ma wszystkich cech miasta, bo nie była elementem organizmu państwowego, a jej mieszkańcy nie parali się rzemiosłem i handlem. O tym, jak bardzo wyjątkowe było Çatalhöyük, świadczy, że gdy zostało opuszczone ok. 6000 r. p.n.e., trzeba było czekać aż 2 tys. lat na równie rozległe osiedla.
Jerycho
Pierwsze mury miejskie
Jerycho jest jednym z najniżej położonych siedlisk ludzkich na świecie (ok. 270 m poniżej poziomu morza). To niejedyny rekord, gdyż Jerycho jest też pierwszą osadą miejską otoczoną kamiennymi murami i najstarszym, stale zamieszkiwanym miastem. W Biblii mury Jerycha symbolizują przeszkodę do ominięcia dzięki wstawiennictwu Boga. Jednak mury znalezione przez badaczy są znacznie starsze, niż sugerowałby Stary Testament.
Jak ustaliła w latach 50. brytyjska archeolożka prof. Kathleen Kenyon, najstarsze ślady osadnictwa w Jerychu sięgają mezolitu. Osada zaczęła nabierać charakteru miejskiego w czasach, gdy człowiek uprawiał zboże, ale nie potrafił jeszcze lepić garnków i hodować zwierząt (ok. 8350–7350 p.n.e.). W Jerychu budowano z cegieł mułowych koliste i nieregularne chaty częściowo zagłębione w ziemi. Ok. 7000 r. p.n.e. osadę otoczyła fosa i słynne mury kamienne (ok. 700 m dł.) z okrągłymi wieżami.
Zmarłych chowano pod podłogami domostw lub pomiędzy nimi. Ciekawym zjawiskiem – być może związanym z kultem przodków – są pochówki czaszek pokrytych gipsem, w którym modelowano rysy twarzy. Ceramika pojawia się dopiero w 2 połowie VI tys. p.n.e. Późniejsze warstwy osadnicze wiązane są z kolejnymi fazami rozprzestrzeniania się miasta w kolejnych epokach.
Babilon
Nierządnica znad Eufratu
Według legendy Babilon założył ok. 2700 r. p.n.e. król Nemrod, ale dopiero w XIX w. p.n.e. miasto wyrosło na główny ośrodek władzy w Mezopotamii. Za Hammurabiego (1792–50 p.n.e.) zaczęło liczyć się na całym Bliskim Wschodzie, ale największy okres prosperity zawdzięcza dynastii nowobabilońskiej (625–539 p.n.e.) i Nabuchodonozorowi II, który uczynił je centrum renesansu politycznego, gospodarczego, kulturalnego i religijnego.
Dzięki źródłom pisanym i wykopaliskom wiemy, że Babilon miał kształt nieregularnego czworokąta o powierzchni ok. 400 ha, przeciętego przez Eufrat. Był otoczony kilkoma liniami murów obronnych z bastionami i fosą. Na zachodnim brzegu rzeki znajdowało się stare miasto, połączone mostem z nowym. W centrum, na wschodnim brzegu, znajdował się największy w Mezopotamii kompleks świątynny Etemenanki, zajmujący ok. 400 x 400 m. Jego główną budowlą był siedmiostopniowy ziggurat Etemenanki (słynna wieża Babel), o podstawie 90 x 90 m i wysokości ok. 91 m.
Od położonej na północy monumentalnej Bramy Isztar prowadziła wspaniała aleja procesyjna o szerokości 20–24 m, której ściany i bramy pokrywał fryz z cegły glazurowanej. Na południe od zigguratu była świątynia boga miasta – Marduka. W północnej części miasta znajdowała się cytadela – rezydencja Nabuchodonozora, oddzielona od miasta murem wewnętrznym. To w tym pałacu znajdowały się słynne wiszące ogrody.
Komunikację w mieście zapewniały szerokie arterie, ale nie było tu prostopadłej siatki ulic, a kwartały miały nieregularne kształty. Domy najczęściej miały centralny dziedziniec i duże pomieszczenie reprezentacyjne.
Biblia przedstawiła Babilon jako miejsce niewoli Żydów, miasto ucisku, tyranii i nieczystości (stąd „nierządnica babilońska”), a wieża Babel to symbol ludzkiej buty, ale i pomysłowości oraz umiejętności jednoczenia się. Pomieszanie języków było karą nałożoną na cywilizację urbanistyczną za grzech utraty kontaktu z naturą, czyli z Bogiem.
Jerozolima
Miasto trzech religii
Jerozolima powstała najpóźniej w XIX w. p.n.e. i w ciągu 3 tys. lat kilkakrotnie ją niszczono i odbudowywano. Zawsze jej głównym punktem było Wzgórze Świątynne, do dziś święte miejsce Żydów i muzułmanów.
Stolicą Izraela uczynił Jerozolimę Dawid (1010–970 p.n.e.), a jego syn Salomon (970–931 p.n.e.) kazał wznieść mury obronne, świątynię i pałac. W 587 r. p.n.e. Nabuchodonozor II zdobył i zniszczył miasto. Gdy Żydzi wrócili z niewoli babilońskiej w 538 r. p.n.e., odbudowali świątynię. W IV w. p.n.e. miasto zajął Aleksander Wielki, potem rządziła nim dynastia Seleucydów. W 64 r. p.n.e. zdobyli je Rzymianie i oddali władzę w ręce Heroda, jednak po powstaniach antyrzymskich cesarz Tytus zdobył Jerozolimę i zburzył świątynię (70 r.). Chrześcijańskie obiekty, m.in. Bazylika Grobu Świętego, powstały za Konstantyna Wielkiego (274–337), który zakazał Żydom wstępu do miasta.
Gdy w 638 r. Jerozolimę zdobyli muzułmanie, na Wzgórzu Świątynnym zbudowali sanktuarium Kopuła na Skale i meczet Al-Aksa. Chrześcijanie stali się chronioną mniejszością, a Żydzi znów mogli wchodzić do miasta. 15 lipca 1099 r. zdobyli je krzyżowcy, którzy wymordowali 30 tys. mieszkańców i ustanowili Królestwo Jerozolimskie. Muzułmanie odzyskali Jerozolimę dzięki Saladynowi w 1187 r. i mieli ją w swoich rękach do 1917 r.
Jerozolima leży na południowym krańcu płaskowyżu między Wzgórzami Jerozolimskimi. Dolina Tyropeon dzieli ją na dwie części: po stronie wschodniej znajduje się Wzgórze Świątynne, po zachodniej – pozostała część miasta. Od czasów Dawida było ono stale otoczone murami obronnymi, z wieżami i bramami (do dziś Stare Miasto znajduje się wewnątrz murów o długości 4,5 km). Ze względu na ukształtowanie terenu plan zabudowy Jerozolimy nigdy nie był regularny, do dziś na Starym Mieście przeważają wąskie i kręte uliczki, pełne podwórek i schodów prowadzących na wyższe kondygnacje. Domy mają różną wysokość, co powoduje, że dachy jednych są tarasami innych.
Ateny
Matecznik demokracji
Ateny to stolica polis w Attyce. Najstarsze ślady osadnictwa sięgają tu IV tys. p.n.e. Zalążkiem Aten był Akropol, pełniący w epoce mykeńskiej funkcję królewskiej twierdzy i sanktuarium. W XIII w. p.n.e. wzgórze otoczono cyklopowymi murami. Po zastoju między 1100 a 750 r. p.n.e. ponowny rozwój Aten zaczął się w VII w. p.n.e., pod rządami arystokracji. Wokół Akropolu wyrosło rozległe miasto o nieregularnym układzie, z agorą, areopagiem (miejscem zgromadzeń obywateli i sądów), świątyniami i dzielnicami mieszkalnymi.
W VI w. p.n.e. władzę w Atenach przejęli tyrani, Pizystratydzi. Zbudowali podziemny akwedukt, studnie uliczne i kanały, na Akropolu wznieśli świątynię Ateny, a na agorze nowe gmachy publiczne i świątynię Apollina. Miasto miało wówczas 3 porty: wojenny Munychion, handlowy Pireus oraz najstarszy Faleron – połączony z miastem murami.
Gdy w 510 r. p.n.e. obalono tyranów, Klejstenes wprowadził pierwszy na świecie ustrój demokratyczny. Po splądrowaniu Aten przez Persów w 480 r. p.n.e. i pokonaniu Persów pod Platejami, z inicjatywy Temistoklesa miasto otoczono nowymi umocnieniami. Ateny stanęły na czele Związku Morskiego i stały się najsilniejszym państwem greckim, centrum nauki i sztuki. Perykles uczynił z miasta perłę architektury, każąc wybudować na Akropolu Partenon, Erechtejon i Propyleje, a na agorze świątynię Hefajstosa.
W 338 r. p.n.e. Ateny dostały się pod panowanie Macedonii, a w 146 r. p.n.e. włączono je do imperium rzymskiego, nadal jednak pozostawały ważnym ośrodkiem intelektualnym i kulturalnym. Macedończycy ufundowali liczne pomniki i zmodernizowali agorę, ostateczny kształt centrum miasta uzyskało w II w., kiedy to powstała rzymska agora, Biblioteka Hadriana i ukończono budowę rozpoczętej jeszcze za Pizystratydów świątyni Zeusa Olimpijskiego.
W V–IV w. p.n.e. w Atenach żyło ok. 150 tys. mieszkańców w 10 tys. domów. Zwykle niebrukowane ulice miały 2,5–4 m szerokości, ale główne trakty osiągały 8 m.
Xi’an
Gigant z Państwa Środka
Xi’an – jedno z najstarszych i najważniejszych miast Chin – jest położone w środkowych Chinach nad rzeką Wei He. W jego okolicy istniały stolice kilku dynastii Zhou (1046–256 p.n.e.), Qin (221–206 p.n.e.) i Han (206 p.n.e.–220 n.e.), które były oddalone od siebie raptem o kilka kilometrów. Za Hanów miasto nazywało się Chang’an i było początkiem jedwabnego szlaku. Otaczała je fosa i wały obronne zamykające obszar 34 km kw. Na przełomie er w Chang’an mieszkało 240 tys. ludzi. W 18 r. n.e. miasto uległo zniszczeniu, a stolicę przeniesiono do Luoyang. Dopiero w 582 r. Wendi, pierwszy cesarz dynastii Sui, który zjednoczył Chiny po kilku wiekach rozbicia dzielnicowego, polecił zbudować nową stolicę w miejscu dzisiejszego Xi’an. Za rządów kolejnej dynastii Tang (618–907) miasto osiągnęło gigantyczne rozmiary 84 km kw. Stolica była otoczona murami, miała układ szachownicy i składała się z 3 części – miasta pałacowego, cesarskiego i zewnętrznego. Dwa pierwsze sektory odgradzały od reszty wysokie mury z pilnie strzeżonymi bramami. W mieście zewnętrznym przecinające się pod kątem prostym ulice wyznaczały prostokątne, otoczone murami kwartały. Bramy miejskie i te prowadzące do kwartałów zamykano na noc. Ponieważ Czang’an stanowiło centralny ośrodek handlu, dużą rolę odgrywały dwa główne rynki miasta – wschodni i zachodni.
W VIII w. milionowe Czang’an stało się największym miastem świata, centrum kultury i sztuki, międzynarodową metropolią. Mieszkało w niej wielu cudzoziemców, m.in. dyplomatów oraz kupców, powstała w nim np. dzielnica muzułmańska, ze wspaniałym, zachowanym do dzisiaj Wielkim Meczetem.
W 904 r. Czang’an zdewastowano i opuszczono. Dopiero w 1369 r. Hongwu – pierwszy cesarz dynastii Ming (1368–1644) – polecił ponownie otoczyć je murami (przetrwały do dziś) i zmienić nazwę na Xi’an. Odrodzone miasto miało jednak tylko 12 km kw. i do dziś nie osiągnęło rozmiarów z czasów Tangów.
Rzym
Stolica Imperium
Według legendy leżący na lewym brzegu Tybru Rzym założył w 753 r. p.n.e. Romulus, ale najstarsze ślady osadnictwa pochodzą tu z IX w. p.n.e. Miasto powstało w wyniku połączenia kilku osad. Podbite przez Etrusków od ok. 575 r. p.n.e. zaczęło stanowić jedno miasto-państwo. Położenie na szlakach handlowych przyczyniło się do wzrostu jego znaczenia i rozwoju terytorialnego.
Etruscy królowie w VI w. p.n.e. osuszyli i wybrukowali Forum Romanum, centrum życia miejskiego, rozpoczęli budowę cyrku (później Circus Maximus) i otoczyli miasto wałem. Wokół forum powstała nieregularna sieć ciasno zabudowanych ulic, Kapitol stał się twierdzą obronną, a nad Tybrem powstał rynek handlowy – Forum Boarium i Cloaca Maxima.
W połowie IV w. p.n.e. miasto zajmujące już siedem wzgórz (Palatyn, Kapitol, Eskwilyn, Celius, Kwirynał, Wiminał i Awentyn) otoczono murami obronnymi. W 312 r. p.n.e. otwarto pierwszy akwedukt i bitą drogę – Via Appia, łączącą Rzym z Kampanią. Za Oktawiana zajmujący 1386 ha Rzym podzielono na 14 dzielnic. W centrum powstały pierwsze dwa fora Cezara i Augusta, dając początek ciągowi rynków cesarskich. Wzniesiono też teatr Marcellusa i termy Augusta. Rzym z ceglanego stawał się marmurowy, choć w biednych dzielnicach nadal dominowała gęsta wielopiętrowa zabudowa.
Miasto intensywnie rozwijało się za cesarstwa. Powstał wtedy monumentalny zespół pałaców na Palatynie, Panteon, Koloseum, termy, mauzolea i łuki triumfalne. Liczba mieszkańców Rzymu przekroczyła milion. Przy drogach wylotowych powstawały nekropole z imponującymi grobowcami. Za rządów Aureliana, w 272 r., rozpoczęto budowę nowych murów obronnych.
Z czasów chrześcijańskich pochodzą katakumby i pierwsze bazyliki – św. Piotra, św. Jana na Lateranie, św. Marka. Pod koniec cesarstwa (IV–V w.) stolicę przeniesiono do Konstantynopola. W 455 r. Rzym zniszczyli Wandalowie, a najazd Gotów (546 r.) spowodował jego upadek. Miasto podniosło się dopiero w dobie renesansu.
Tenochtitlan
Metropolia Nowego Świata
Tenochtitlan, stolica Azteków, przyszłe miasto Meksyk, nazywane jest Wenecją Nowego Świata. Założono je ok. 1325 r. na wyżynie leżącej w środkowej części dzisiejszego Meksyku, na umocnionych wysepkach słonego jeziora Texcoco. Według legendy – w miejscu gdzie wędrującym w poszukiwaniu nowej siedziby Aztekom ukazał się orzeł siedzący na kaktusie i pożerający węża. Mała osada w ciągu dwóch stuleci wchłonęła kolejne wysepki i przeobraziła się w olbrzymie miasto, będące głównym ośrodkiem politycznym państwa Azteków, centrum religijnym, kulturalnym i handlowym. W okresie największego rozkwitu liczba jego mieszkańców osiągnęła ok. 250 tys., czyniąc z Tenochtitlan największą i najnowocześniejszą metropolię Ameryki.
Miasto było połączone z lądem 3 długimi groblami, położonymi na północy, południu i na zachodzie. W centrum miało dość regularny, szachownicowy układ, z ulicami przecinającymi się pod kątem prostym. Główne place i ulice były wyłożone wielkimi płytami kamiennymi. W środku Tenochtitlan znajdowała się dzielnica świątynna, z wielką piramidą Teocali, na szczycie której były sanktuaria Tlaloca i Huitzilpochtli. Naprzeciwko wielkiej piramidy usytuowano okrągłą świątynię Quetzalcoatla, a obok kolejne piramidy: Słońca, Tezcatlipoca i mniej ważnych bogów. W pobliżu centralnego placu miasta znajdowały się otoczone ogrodami pałace władcy i arystokracji, kolegia dla szlachty, w dzielnicach sąsiednich mieściły się warsztaty, magazyny, sklepy i domy mieszkalne.
Po zdobyciu miasta przez Hiszpanów w 1521 r. dzielnicę świątynną zburzono. Na gruzach Tenochtitlan z pozyskanych materiałów zaczęto budowę nowego miasta – Meksyku.
Miasta średniowieczne
Na ruinach i surowym korzeniu
Autonomiczne miasta średniowieczne, prowadzące własną działalność handlową, przemysłową, finansową i kulturalną, są typową formą urbanistyczną Europy. Niektóre zaadaptowały struktury pozostałe po imperium rzymskim, a w Europie Środkowej wybudowano zupełnie nowe ośrodki. Część z nich powstawała na surowym korzeniu (gołej ziemi), część lokowano w miejscach, gdzie już wcześniej znajdowały się osady warowne, grody z podgrodziami lub umocnione siedziby książęce. Ten boom urbanizacyjny spowodował przesunięcie centrum politycznego z południa na północ kontynentu.
W wiekach średnich w miastach antycznych dawne fora oraz teatry, amfiteatry czy cyrki utraciły dominujące znaczenie, centra skupiły się wokół kościołów w starożytności budowanych na peryferiach (np. Rzym). Od IV w. pojawiły się tzw. miasta biskupie: ich najważniejszym elementem była katedra i plac targowy, a tereny kościelne oddzielono od dzielnic mieszkalnych (np. Wormacja). Samodzielnymi organizmami bywały też rozległe klasztory, wokół których spontanicznie rozwinęły się miasta (np. Reims).
Na nowych obszarach zabudowa miast była głównie dostosowana do obronności i handlu. Planowe akcje osadnicze organizowano od VIII do XIV w. na terenie dzisiejszej Austrii, wschodnich Niemiec, Polski i Czech. Ośrodkiem, którego rozkwit wiąże się z rozwojem handlu, jest belgijska Brugia. Dziś to jedno z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych europejskich miast średniowiecznych, z sięgającym XII w. układem ulic, do dziś zamieszkanymi gotyckimi domami, rynkiem, ratuszem, katedrą, szpitalem i halami targowymi.
Wszystkie miasta miały podobnie zorganizowaną przestrzeń – zarys zbliżony do prostokąta lub owalu, prostopadłą siatkę ulic, rynek z ratuszem, kościół z własnym placem oraz, jeżeli już istniał, umocniony zamek na obrzeżach.
Między XIII a XIV w. w środkowych Włoszech, Niemczech i w Niderlandach nowe założenia przestrzenne w miastach i wielkie dzieła architektury powstawały głównie dzięki władzy mieszczan, którzy w ten sposób chcieli zademonstrować swoją siłę polityczną.