Marcin Rotkiewicz: – W latach 80. ubiegłego wieku sporym powodzeniem cieszył się francuski film „Walka o ogień”. Jego akcja rozgrywa się ok. 80 tys. lat temu, gdy tytułowy ogień stanowił być albo nie być dla naszych przodków. Ten obraz chyba dobrze pasuje do pańskiej teorii? Prof. Richard Wrangham: – Z tą różnicą, że według mnie nasi przodkowie zaczęli posługiwać się ogniem już ok. 2 mln lat temu, co miało kolosalne konsekwencje dla ewolucji człowieka. Przypomnijmy najpierw, kiedy i gdzie pojawili się pierwsi niemałpi przodkowie człowieka? Stało się to ok. 6–7 mln lat temu w Afryce. Wtedy rozdzieliły się linie rodowe naszych najstarszych przodków oraz szympansów – najbliższych małpich kuzynów człowieka. Jednak poza tymi dwoma faktami niewiele wiemy na temat ówczesnych wydarzeń. Możemy jedynie zgadywać, że nasz pierwszy niemałpi przodek wyglądał jak szympans, świetnie wspinał się po drzewach, ale również nieźle chodził na dwóch nogach. Niedługo później, ok. 4–5 mln lat temu, w Afryce wyewoluowały różne gatunki australopiteków. Także przypominających szympansy, za to dobrze chodzących na dwóch nogach oraz mających większe mózgi niż małpi kuzyni. Zapewne żyły one w kilkunastoosobowych grupach. Następnie, ok. 2,5 mln lat temu, na Czarnym Lądzie pojawia się Homo habilis. To pierwszy gatunek, który w swej nazwie zawiera słowo homo, czyli człowiek. W systematyce rzeczywiście najczęściej zaliczany jest do rodzaju Homo (do którego należymy również my i inne, wymarłe już gatunki), zatem można go nazwać pierwszym człowiekiem na Ziemi. Jednak część badaczy widzi w nim bardziej małpę. Ze skąpych znalezisk wiemy, że rozmiarami ciała i kształtem twarzy – m.in. wysuniętym pyskiem – przypominał szympansy. Miał też cechy anatomiczne umożliwiające bardzo sprawne poruszanie się po drzewach. Za to jego mózg był dwa razy większy niż u szympansów. Od małp i australopiteków różniło go coś jeszcze – wytwarzał kamienne narzędzia, które służyły m.in. do krojenia mięsa. Za ich pomocą w krótkim czasie dawało się pociąć na kawałki nawet duże zwierzę. Homo habilis był padlinożercą, być może również polował. Włączenie do pożywienia mięsa, bo podstawę diety australopiteków stanowiły rośliny, było znaczącą zmianą. Jednak dopiero ok. 2 mln lat temu następuje ogromny skok – narodziny gatunku Homo erectus. I to jego bez większych wątpliwości możemy nazwać człowiekiem. Jak doszło do tak dużej zmiany? Popularna hipoteza Człowieka-Łowcy głosi, że nasi przodkowie po to, by skutecznie polować, dzielić się jedzeniem i odganiać padlinożerców, musieli ściśle współpracować. Mięsożerność pomogła rozwinąć nasze ludzkie cechy – inteligencję, kooperację, przewidywanie itp. Pana to nie przekonuje? Nie, bo hipoteza ta jest pełna luk. Nie twierdzę wprawdzie, że polowanie nie przyczyniło się do rozwoju wspomnianych cech, ale zasadnicze znaczenie miał zupełnie inny czynnik. To ogień. Posługiwanie się nim doprowadziło do narodzin Homo erectus i jego następców. Na końcu tej drogi pojawił się Homo sapiens. Co przede wszystkim dało posługiwanie się ogniem? Homo erectus nie ma już cech anatomicznych wskazujących na umiejętność sprawnego chodzenia po drzewach i nocowania na nich. Oglądałem z bliska zbudowane z liści i gałęzi szympansie gniazda. Małpy przygotowują je w ciągu pięciu minut, pomagając sobie wszystkimi czterema kończynami. Nam zajęłoby to nieporównanie więcej czasu i stanowiło nie lada wyzwanie. Homo erectus nocował więc na ziemi, ale odstraszyć liczne drapieżniki mógł jedynie za pomocą ognia. Nasi przodkowie zapewne polowali również metodą zabiegania ofiary na śmierć. Potrafili gonić zwierzęta nawet przez kilkadziesiąt kilometrów, aż te padały z wyczerpania. Żeby coś takiego robić w ostrym afrykańskim słońcu, musieli pozbyć się m.in. owłosienia. Jednak w nocy trzeba było się ogrzać – jak to zrobić inaczej niż przy ognisku? To wszystko są ewidentne korzyści z opanowania ognia, ale nie najważniejsze. To, co najbardziej nas odmieniło, to pieczenie na ogniu żywności (gotowanie doszło zapewne później). Czy mamy dowody używania ognia już 2 mln lat temu? Moim zdaniem dysponujemy mocnymi, choć nie stuprocentowymi dowodami na posługiwanie się ogniem już ok. miliona lat temu – znaleziono je np. na stanowisku archeologicznym Gesher Benot Ya’aqov w Izraelu, datowanym na 790 tys. lat. Dużo starszych śladów palenisk na razie brak. Skoro nie ma dowodów archeologicznych, na czym opiera pan swoją teorię? Na ludzkiej anatomii. Australopiteki były roślinożercami, Homo habilis padlinożercą i być może myśliwym wzbogacającym wegetariańską dietę mięsem, natomiast Homo erectus to już raczej świetny łowca. Tyle tylko, że budowa anatomiczna tego ostatniego oraz jego ewolucyjnych następców, czyli m.in. małe szczęki i zęby, krótki przewód pokarmowy – wskazują na ewidentny brak przystosowania zarówno do diety złożonej wyłącznie z surowych roślin, jak i opartej na surowym mięsie. Co to oznacza? Że tak jak krowy przystosowały się do jedzenia trawy, lwy mięsa, a pchły picia krwi, tak człowiek ok. 2 mln lat temu anatomicznie przystosował się do jedzenia poddanych termicznej obróbce pokarmów – zarówno roślinnych jak i zwierzęcych. Co mu to dało? Mówiąc w dużym skrócie: wysoka temperatura „rozbija” cząsteczki m.in. skrobi i białek, dzięki czemu nasze enzymy trawiennie mają do nich dużo łatwiejszy dostęp. Wie pan, dlaczego wolimy świeże pieczywo od czerstwego? Bo cząsteczki skrobi zawarte w chlebie czy bułkach „rozbite” dzięki wysokiej temperaturze już po jednym dniu wracają do stanu wyjściowego i stają się trudniej strawne. Warto też sobie uświadomić, że w naszym organizmie zachodzą dwa procesy trawienia – pierwszy kończy się w jelicie cienkim, drugi odbywa w jelicie grubym, które jest skolonizowane przez ok. 400 gatunków bakterii i pierwotniaków. One też są głodne i jedzą dużo – w przypadku węglowodanów oddają naszemu organizmowi tylko 50 proc. energii, a z białek zero. Jeżeli więc chce się sprawdzić, ile dokładnie kalorii przyswaja nasz organizm, trzeba zajrzeć na koniec jelita cienkiego. Jak to zrobić? Pomocni okazali się pacjenci z usuniętym jelitem grubym. Dzięki temu daje się dokładnie porównać to, co zjedzą, z tym, co wydalą. I te badania niezbicie dowodzą, że to samo jedzenie poddane obróbce termicznej jest łatwiej strawne i dostarcza organizmowi więcej kalorii niż surowe. Dobrym przykładem są kurze jajka. Jeden z wielkich dietetycznych mitów głosi, że surowe są znacznie lepsze niż gotowane. Guru amerykańskich kulturystów Vince Gironda zalecał zjadanie nawet do 36 surowych jajek dziennie. Tymczasem plemiona łowiecko-zbierackie zawsze preferują je w postaci gotowanej. I mają rację, bo badania belgijskich naukowców wykazały, że nawet połowa białka surowych jaj nie ulega strawieniu przez organizm człowieka, podczas gdy w przypadku gotowanych strawność sięga 94 proc. Kilka lat temu namówiłem prof. Stephena Secora z University of Alabama, by sprawdził, jak pytony będą sobie radzić z mięsem poddanym obróbce. Okazało się, że energetyczny koszt trawienia mielonego, jak i gotowanego mięsa wołowego był o ponad 12 proc. mniejszy. Gdy natomiast wężom podano ugotowany i zmielony stek, na trawienie zużywały one ponad 23 proc. energii mniej. Jedząc hamburgera można naprawdę sporo zaoszczędzić. Czy zwierzęta też wolą jedzenie gotowane od surowego? Małpy, psy i myszy chętniej je wybierają. Brałem udział w eksperymencie z szympansami, w którym sprawdziliśmy 5 produktów. Okazało się, że małpy tak samo lubiły gotowane i surowe jabłka oraz pataty. Natomiast zdecydowanie preferowały poddane obróbce termicznej marchew, słodkie ziemniaki i wołowinę. Ciekawe jest to, że żyjące w naturze szympansy też szukają pożywienia zmienionego pod wpływem temperatury – gdy przez sawannę przejdzie ogień, wygrzebują upieczone nasiona pewnego drzewa, których w postaci surowej nigdy nie jadają. Człowiek nie byłby w stanie przetrwać na diecie złożonej wyłącznie z surowego jedzenia? Absolutnie nie, choć są tacy, którzy uważają, że skoro szympansy i goryle jedzą surowiznę, to jest to naturalne pożywienie człowieka. W ramach tzw. Projektu Gissen przebadano 513 osób żyjących na diecie składającej się w 70 proc. z produktów nieprzetworzonych termicznie. Po pewnym czasie spadek wagi u tych ludzi wyniósł średnio ponad 10 kg. Ponad połowa pań doświadczyła też czasowej utraty płodności. Nie znamy ani jednej ludzkiej społeczności, w której nie gotowano by lub nie pieczono jedzenia. To jedna z najbardziej uniwersalnych cech człowieka. Czy pieczone jedzenie nie jest jednak mniej zdrowe? Zniszczeniu ulegają np. niektóre witaminy? To prawda. Np. w trakcie przemysłowej produkcji chipsów powstaje rakotwórczy akrylamid. Niezdrowe są również związki chemiczne pojawiające się podczas grillowania i smażenia. Jednak jemy przetworzoną termicznie żywność od bardzo dawna i dlatego nasz organizm do pewnego stopnia uodpornił się na te toksyny. Dlatego szkodzą one bardziej laboratoryjnym szczurom niż nam. Podsumujmy zatem: co konkretnie dała naszym przodkom termiczna obróbka jedzenia? Dzięki zmniejszeniu wielkości żołądka i jelit zaoszczędziliśmy aż 10 proc. dziennego zużycia energii. Także znacznie więcej kalorii wydobywaliśmy z jedzenia. M.in. dlatego doszło do tak spektakularnego rozwoju najbardziej „paliwożernego” organu – mózgu. Zużywa on aż 20 proc. energii – to prawie dwa razy więcej niż u innych naczelnych –