Gdzie i kiedy wynaleziono pismo

Według Paula Claudela, poety i dramaturga francuskiego, tajemniczość pisma polega na tym, że potrafi ono mówić. Jednak ta zgrabna uwaga dotyczy pisma już rozwiniętego, które jest w stanie oddać subtelności gramatyki, wymowy i akcentowania. Tymczasem zanim człowiek nauczył się oddawać graficznie fonetykę języka, zapisywać poematy czy traktaty filozoficzno-religijne, pismo przeszło długą i krętą drogę. By zapamiętać opowieść Niektórzy sugerują, że dowodem na graficzne przekazywanie informacji są znaki, jakie zostawili nasi kuzyni 500 tys. lat temu w Trinil w Indonezji czy 40 tys. lat temu w jaskini Gorghama na Gibraltarze. Linie w kształcie litery M oraz N pitekantrop wydrapał na muszlach małża jednym pociągnięciem rylca, a neandertalskie krzyżujące się linie – wyrżnięte na zakręcie korytarza – być może służyły jako drogowskaz, więc ich intencjonalność wydaje się pewna. Sceptycy podkreślają jednak, że nazywanie ich systemem pisma to nadużycie, bo nie wiadomo nawet, jak zaawansowany był język, jakim się wówczas posługiwano. Nauka przyjmuje, że struktura gramatyczna pozwalająca na formułowanie abstrakcyjnych myśli pojawiła się dopiero wraz ze sztuką figuratywną. Jedna ze scen na ścianie jaskini w Lascaux sprzed ok. 17 tys. lat ukazuje człowieka o ptasiej głowie, który rani oszczepem bizona tak, że z rozdartego brzucha zwierzęcia wypadają wnętrzności. Scena ma narracyjny charakter, ale wymaga interpretacji, dlatego nie wiemy, czy w przeszłości odczytywano ją w taki sposób i jakich słów używano do jej opisu. Znane od 40 tys. lat p.n.e. malarstwo jaskiniowe miało przekaz magiczny, religijny lub ceremonialny, ale mogło też mieć funkcje mnemotechniczne, służąc zawodowym opowiadaczom jako przypominanie konkretnych wydarzeń, a nawet słów. Było zatem rodzajem graficznego znaku-symbolu, który poprzedził pismo, ale znacznie bardziej abstrakcyjnym sposobem komunikacji były występujące w paleolitycznych jaskiniach serie kresek, trójkątów, kwadratów. Z badań 146 jaskiń francuskich wynika, że przez tysiące lat funkcjonowało 26 identycznych znaków. Z pewnością nie miały one powiązania z żadnym językiem, stanowiąc rodzaj ponadczasowego i ponadregionalnego kodu, ale niektóre z nich trafiły potem do tajemniczych protopism, np. kultury Vinča, funkcjonującej na Bałkanach od 5500 do 4000 r. p.n.e. Tylko człowiek dysponuje umiejętnościami manualnymi, technicznymi i intelektualnymi, by utrwalać idee za pomocą znaków graficznych. Jednak ta potrzeba komunikacji pozawerbalnej między członkami danej społeczności na odległość i w czasie nie dotyczyła wszystkich kultur. Do dzisiaj wiele odizolowanych społeczności obywa się bez tego wynalazku, bo żyjąc w małych grupach o prostych zależnościach społeczno-gospodarczych, wszystko można „dogadać na gębę”, a historię zapamiętać. Niepiśmienne ludy mają wyćwiczoną pamięć społeczno-kulturową i pomagają sobie, sięgając do różnych mnemotechnik. Ponieważ łatwiej uczyć się na pamięć piosenki niż prozy, by zapamiętać długie opowieści, łączono je z muzyką, dlatego tak wiele mitów i legend (w tym homerycka „Iliada” i „Odyseja”) mają formę pieśni. Większym wyzwaniem było zapamiętywanie abstrakcyjnych liczb, ale i z tym sobie radzono, np. za pomocy karbowanych kijków (gdzie jedno nacięcie odpowiadało jakiejś jednostce), które przekazywano wraz z towarem. Mogły one służyć do prowadzenia rejestru przodków, jak u Maorysów; odnotowywania wydarzeń historycznych, jak u Ajnów; pokwitowań odbioru towarów i zaciągniętych pożyczek, jak w Europie do XIX w.; czy rozliczania podatków, jak w Anglii do 1826 r. Dane liczbowe można było też zapisywać na kamieniach i kościach albo wiążąc węzełki na sznurkach, co robili Chińczycy w III tys. p.n.e., a później Inkowie (kipu). By nie dać się oszukać W buchalterii bardzo długo używano też kamyczków, muszelek i glinianych kulek, które służyły jako liczmany. Wiele wskazuje, że wynalazek bardziej zaawansowanych form pisma zawdzięczamy właśnie potrzebom prowadzenia księgowości. Na pomysł ten wpadli orientaliści. Najpierw zauważono, że w prehistorycznych osiedlach na Bliskim Wschodzie występuje mnóstwo glinianych kulek, stożków, dysków i cylindrów, ale przełomem stało się odkrycie w Nuzi (Irak) datowanego na II tys. p.n.e. owalnego pojemnika z gliny z 48 liczmanami, na którym zapisano pismem klinowym „kamienie za 48 owiec i kóz”. Ponieważ podobne systemy księgowości znano z innych krajów (np. z XVIII-wiecznego królestwa Dahomej w Zachodniej Afryce), Amerykanin Leo Oppenheimer doszedł do wniosku, że bulla z Nuzi to relikt dawnego sposobu zapisu ilości królewskich dóbr. W latach 70. XX w. francusko-amerykańska badaczka Denise Schmand-Besserat zauważywszy, że gliniane liczmany występują na Bliskim Wschodzie już w VII tys. p.n.e., wysunęła rewolucyjną tezę, że pismo wyewoluowało w wyniku rozwoju metod księgowania. Początki tego procesu miały miejsce 10 tys. lat temu, w początkach neolitu, wynikały bowiem z potrzeby liczenia dobytku. System liczmanów długo nie ulegał zmianom, dopiero w IV tys. p.n.e. pojawiły się na nich linie, dołeczki i kreski, symbolizujące przedmioty lub zwierzęta. Był to czas, gdy w scentralizowanych ośrodkach zaczęła się rozwijać gospodarka, rzemiosło, a co za tym idzie – również dalekosiężny handel. Pojawiły się bulle, które pośrednik dostawał wraz ze zwierzętami, a nabywca przy ich odbiorze rozbijał pojemnik, by sprawdzić, czy trafił do niego cały zamówiony towar. Gdy zauważono, że wiadomość można odcisnąć na glinie, przestano wkładać do pojemników liczmany, które zastąpiły gliniane tabliczki. Liczba odciskanych piktogramów zaczęła się powiększać. Ponieważ jednak nadal wymagały one interpretacji, kolejnym krokiem było przyporządkowanie im wartości fonetycznych, dzięki czemu zaczęły funkcjonować jako ideogramy lub sylaby. Od tego momentu możemy już mówić o piśmie. Propozycja Schmand-Besserat jest kusząca, tym bardziej że badaczka pokazała, jak mogły wyglądać kolejne stadia powstawania pisma klinowego, ma jednak wadę – brak zabytków pokazujących pierwsze kroki pisma, bo najstarsze tabliczki sumeryjskie to już stosunkowo skomplikowany zapis ideograficzno-sylabiczny. Dlatego wielu badaczy sądzi, że nawet jeśli zalążków pisma na Bliskim Wschodzie można doszukiwać się w ewolucji form księgowania, to mimo wszystko impulsem do stworzenia systemu pisma mógł być jednorazowy pomysł, który potem wspólnota stopniowo udoskonalała. Wiele wskazuje, że jego autorów należałoby szukać wśród kapłanów zatrudnionych w królewskich archiwach. By zapisać prawa i hymny Sumeryjskie pismo klinowe i egipskie hieroglify, czyli pierwsze pisma powiązane z konkretnymi sformułowaniami językowymi, które nie wymagały objaśnień, pojawiły się mniej więcej w tym samym czasie ok. 5 tys. lat temu. Badacze długo byli przekonani, że podczas gdy Sumerowie zaczęli używać pisma, by lepiej zorganizować administrację i handel, Egipcjanie od razu zapisywali teksty religijne. Jednak gliniane etykietki na dzbanach z grobów królewskich z Abydos z końca V tys. p.n.e. dowodzą, że i nad Nilem pismo służyło również bardziej przyziemnym celom, najstarsze bowiem teksty dotyczyły ilości i miejsca pochodzenia towarów. Podczas gdy Egipcjanie stosowali jako materiał piśmienniczy papirus, glinę i kamień, w Mezopotamii używano głównie gliny. Pierwsze sumeryjskie piktogramy rysowano w niej patyczkiem, ale już w III tys. p.n.e. zaczęto wyciskać trzcinką klinowe zagłębienia, które ułożone w zespoły tworzyły poszczególne znaki. Z czasem fonetyzacja pisma umożliwiała odnotowanie brzmienia języka mówionego, dzięki czemu od ok. 2700 r. p.n.e. pismo zaczęło służyć historiografii, religii i prawodawstwu. Nad Nilem w tym samym czasie pismo hieroglificzne, składające się z jedno-, dwu- lub trzyspółgłoskowych fonogramów, ideogramów oraz dookreślających znacznie wyrazów determinatywów, też umożliwiało zapis bardziej złożonych treści. Język egipski zmieniał się, a wraz z nim jego zapis graficzny, ale w kontekście świątynno-grobowym hieroglify funkcjonowały przez trzy tysiące lat. Inaczej było na Bliskim Wschodzie, gdzie wymyślone przez Sumerów pismo klinowe przetrwało, ale było przystosowywane do języków kolejnych mieszkańców Mezopotamii – Akadów, Babilończyków i Asyryjczyków. A zatem idea zapisu myśli zaczęła się od piktogramów oznaczających dokładnie to, co przedstawiają. W kolejnym etapie rozwoju pojawiły się ideogramy – uproszczone rysunki odnoszące się do jakiejś idei czynności (jak funkcjonujące do dziś symbole matematyczne czy znaki drogowe), w pewnym momencie ich liczba była tak duża, że wymagało to ich redukcji lub fonetycznej podpowiedzi. W ten sposób pojawiły się fonogramy. Z czasem dało to asumpt do wejścia na jeszcze wyższy poziom abstrakcji, a mianowicie wymyślenia pisma fonetycznego, gdzie jeden symbol odpowiada dźwiękowi mowy. Pomysł, by zapisywać każdą głoskę oddzielnie i tworzyć z nich wyrazy, to także zasługa mieszkańców Bliskiego Wschodu, w dodatku, jak się zdaje, tym razem mógł być to jakiś zmyślny kupiec. By oddać mowę Pisanie i malowanie to sztuki pokrewne, twierdzili Chińczycy, a XVIII-wieczny filozof Dai Zhena mówił, że pismo to język w obrazach, jednak w tym samym czasie Wolter podkreślał, że im bardziej pismo przypomina ludzką mowę, tym jest doskonalsze. Te przeciwstawne twierdzenia dużo mówią o różnicach między ponadregionalnym, ideograficznym pismem Państwa Środka a alfabetem, który nie dość, że umożliwia doskonalsze oddanie dźwięków i nazw obcych, to jest jeszcze znacznie prostszy do nauczenia. W porównaniu z liczącym 70 tys. znaków klasycznym pismem chińskim czy liczącymi po kilkaset znaków starożytnymi systemami Sumerów i Egipcjan alfabety to pestka – mają od 20 do 40 liter. Językoznawcy są w zasadzie pewni, że do uproszczenia pisma zmusiła ludzi ekonomia. Skomplikowane pismo klinowe i hieroglificzne wymagało lat nauki. Na kształcenie syna (dziewczynek nie posyłano do szkół) nie każdy mógł sobie pozwolić, ale jeśli już ktoś zostawał pisarzem, zapewniało mu to awans do uprzywilejowanej grupy urzędników. Umiejętność ta była niezbędna w przypałacowych i przyświątynnych biurach nie tylko do prowadzenia buchalterii