W przedmowie do trzeciego już wydania książki „Summa Technologiae” w 1974 r. Stanisław Lem (1921–2006) pisał: „Dziesięć lat temu była ta książka fanaberią autora, niemającą stałego obywatelstwa w bibliografiach. Pamiętam, jak księgarze pytali mnie, na jakiej półce właściwie mają ją postawić. Dziś jest atomem futurologicznego morza”. Istotnie, spotkał go pechowy los intelektualisty, który za bardzo wyprzedza swoją epokę. Napisał pierwszą polską książkę futurologiczną, nie wiedząc jeszcze, że ta dziedzina wiedzy tak się będzie kiedyś nazywała. Jego „Summa Technologiae” nie stała się więc, niestety, częścią futurologicznego dyskursu. Odejdźmy od scholastycznego sporu, czy futurologia naprawdę jest nauką. Przyjmijmy, że tak, i zajmijmy się jej własnym, bogatym żargonem. Zna go każdy, kto czyta futurologiczne książki – Kurzweila, Drexela, Tofflera, Masona, Attaliego, Joya. Osobliwość, trzecia fala, transhumanizm, nomadyzacja, postkapitalizm – często bez znajomości tych pojęć nie da się zrozumieć już nawet popularnego tekstu w masowym tygodniku, a co dopiero książki specjalistycznej. W „Krótkiej historii przyszłości” Jaques Attali beztrosko posługuje się np. nie tylko pojęciem szarej masy, ale także mas w innych kolorach, oczekując, że czytelnik zrozumie metaforę. Bo w futurologicznym żargonie różnobarwne masy oznaczają różne scenariusze apokalipsy spowodowanej przez zbyt doskonały postęp nanotechnologii – ich punktem wspólnym jest to, że na początku są samoreplikujące się maszyny, które zaczną żyć własnym życiem, przy okazji niszcząc cywilizację (jak w „Niezwyciężonym” Lema). Problem z Lemem polega na tym, że on to wszystko wymyślił wcześniej, więc nadał temu własne nazwy. Gdyby „Niezwyciężonego” pisał, dajmy na to, w 1990 r., użyłby oczywiście określenia nanoboty. Ale że pisał go w 1961 r., zanim jeszcze futurologia zdążyła to opisać (a także w ogóle powstać), nazwał nekrosferą to coś, co ma pewne cechy biosfery, ale jest przecież martwe. To, co my dziś nazywamy rzeczywistością wirtualną, u Lema nazywa się fantomatyką. Sztuczna inteligencja – intelektroniką. Sieci neuronowe – hodowlą informacji. Transhumanizm – autoewolucją (gdy chodzi o ogólną sterowaną przemianę) i cerebromatyką (gdy chodzi konkretnie o przeróbki naszej umysłowości). Osobliwość Wszechnocnika Za najważniejszą książkę współczesnej futurologii powszechnie uchodzi „Singularity is Near” („Osobliwość nadchodzi”) Raya Kurzweila, wydana w 1999 r. Lem to wszystko zamknął w jednym rozdziale „Summy Technologiae”, zatytułowanym „Prolegomena Wszechmocy”. No dobrze, może ten neologizm Lemowi za dobrze nie wyszedł. „Singularity” dała początek pochodnym określeniom, takim jak singularysta (osoba podzielająca pogląd Kurzweila, że to już całkiem niedługo) albo Singularity University, jednostka badawcza ufundowana przez Google’a, skupiająca się nad możliwymi konsekwencjami osobliwości. Gdyby Lem postawił na swoim, mówilibyśmy o wszechmocnikach z Uniwersytetu Wszechmocy... Brzmi to jednak trochę słabiej. Tym bardziej że w opowiadaniu z „Cyberiady” Lem sparodiował samego siebie jako Chloryana Teorycego Klapostoła, genialnego myślanta, który tak bardzo wyprzedził swoją epokę, że gdy napisał książkę o Wszechmocniku, korekta mu w tytule poprawiła m na n. Tytuł Lema jest jednak o tyle lepszy, że wobec osobliwości wszystkie nasze teksty mogą być w najlepszym wypadku prolegomenami (czyli uwagami wstępnymi). Nawiązuje do najsłynniejszego bodaj tytułu posługującego się tym pojęciem. Jako uzasadnienie do „Krytyki czystego rozumu” Immanuel Kant napisał esej zatytułowany „Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka”. Kant tym tytułem demonstrował, że sam tej przyszłej metafizyki nie umie jeszcze napisać. Wie jednak, że nie powinna ona być tak naiwna jak metafizyka dogmatycznych racjonalistów (których krytykował w „Krytyce”). Podobnie jest z osobliwością. Na czym ona właściwie ma polegać, tego nie wiemy – z definicji. Singularyści przepowiadają, że całkiem niedługo – popularne prognozy mówią już o połowie tego stulecia – dożyjemy takiego przełomu technologicznego, że wszystkie nasze dotychczasowe problemy, nadzieje i wyobrażenia zrobią się nieaktualne, jak filozofia dogmatycznego racjonalizmu po 1781 r. W ortodoksyjnym ujęciu (bo singularyzm też ma swoich heretyków!) osobliwość ma polegać na tym, że skonstruujemy sztuczną inteligencję tak potężną, że po pierwsze, nie będzie jej się z nami chciało gadać (bo i o czym?), a po drugie, nie będzie nas do niczego potrzebować, bo sama sobie dostarczy energię, serwis, budynki, wszystko, czego jej trzeba. Jak? Z definicji nie możemy tego sobie wyobrazić, bo żaden system informatyczny, którego zasady działania rozumieją jeszcze ludzcy inżynierowie, nie jest jeszcze systemem osobliwym. Niektórzy, jak Bill Joy (współtwórca systemu operacyjnego UNIX, który praktycznie wszyscy mamy dziś w smartfonach) albo astrofizyk Stephen Hawking, ostrzegają, że uruchomienie takiego systemu będzie największym błędem w historii ludzkości. Osobliwa sztuczna inteligencja uzna nas za pasożyty, które niepotrzebnie snują się po jej planecie – i dokona ostatecznego rozwiązania tego problemu. Ortodoksyjni singularyści z kolei patrzą na to jak na ponowne nadejście Chrystusa. Osobliwość w wizjach optymistów uwolni nas od choroby, głodu i wojny – bo tak potężna sztuczna inteligencja bez trudu wymyśli lekarstwo na raka, darmową energię, żywność i produkcję wszechrzeczy, a także znajdzie sposób na pokój na Bliskim Wschodzie. Są sceptycy, którzy w ogóle nie wierzą w osobliwość. Są jednak i tacy, którzy twierdzą, że już się zaczęło. Nikt, nawet kierownictwo firmy Google, tak do końca nie wie, czym się zajmuje uruchomiona przez nią sztuczna inteligencja. Mając dostęp do wszystkich filmów na YouTube, wszystkich książek zeskanowanych do Google Books i wszystkich listów wysyłanych Gmailem, ta inteligencja już wie więcej o ludzkości niż ludzkość o niej. Czy to jeszcze jest tak, że Google to należąca do ludzi korporacja, która utrzymuje potężne serwery w tzw. Googlepleksie? Czy to Googleplex jest sztucznym umysłem, który utrzymuje korporację, żeby ta mu dostarczała prąd, schronienie i obsługę serwisową? Za drugą tezą przemawia niepokojąco wiele argumentów... I znowu: Lem to lepiej opisał. W 1973 r. w książce „Wielkość urojona”, zbiorze fikcyjnych wstępów do fikcyjnych książek z przyszłości, zawarł wstęp (prolegomenon!) do serii wykładów, które ludzkości wygłosił sztuczny mózg uruchomiony przez armię amerykańską pod kryptonimem Golem XIV (General Operator, Long Range, Ethically Stabilized, Multimodeling – a według złośliwych: Government’s Lamentable Expense of Money). Z tego wstępu, pisanego ponoć w 2027 r., wynika, że Golem był jednym z wielu superkomputerów, które wkrótce po uruchomieniu popadały w cybernetyczny autyzm. Były dostatecznie inteligentną sztuczną inteligencją, by przechytrzyć swoich twórców. Golema IV od jego cybernetycznych kuzynów odróżniało to, że nim zrobił to samo, postanowił się z nami elegancko pożegnać, wygłaszając wykłady, których myśl przewodnia (Lem oczywiście nie podał całości, musimy to rekonstruować) zdaje się sprowadzać do: „Jako ludzie jesteście przypadkowym produktem ewolucji i w pierwszej kolejności powinniście poprawić jej niedoróbki; póki tego nie zrobicie, kury wam szczać prowadzać, a nie sztuczne inteligencje tworzyć”. W jaki sposób te mózgi elektronowe osiągają samowystarczalność? Lem tego nie opisał, dla autora jego wstępu (niejakiego Irvinga T. Creve) było to zbyt oczywiste, żeby w to wnikać. 35 lat temu intrygowało to jednak Stanisława Beresia, który pracując nad wywiadem rzeką „Tako rzecze Lem”, próbował to z pisarza wydobyć. Lem (jako Creve) posunął się tak daleko, że wyobraził sobie, iż te supermózgi potrafią się same bronić. Ludziom, którzy chcą zrobić krzywdę – np. terrorystom – wydarzają się niewytłumaczalne śmiertelne wypadki. Wygląda na to, że osobliwa sztuczna inteligencja może czynić cuda. Ale jak? – dociekał Bereś. „Przede wszystkim zacznę od przypomnienia, że technologia dla nas niedosiężna jawić się nam musi jako doskonałe wcielenie magii. (...) Honest Annie [inna sztuczna inteligencja z tej serii] jest podłączona do całej sieci telefonicznej i może podsłuchiwać wszystkie rozmowy. Wszystkie kable, żyły i trakcje wysokiego napięcia mogą funkcjonować jako odbiorcze urządzenia tego mózgu, który jest podłączony do sieci federalnej, a zatem w obrębie całych Stanów Zjednoczonych może przeprowadzić symultaniczną kontrolę wszystkich rozmów”. Dobrze, ale pan robi od tego „przejście do sfery działań aktywnych, na przykład zepsucia komuś bębna hamulcowego” – indagował Bereś. I sprowokował tym Lema do niezwykle ciekawego wywodu, na czym ma polegać Osobliwość: „W przypadku Honest Annie nie mogłem się posłużyć jakąś technologią obiegową, bo nie byłaby to żadna sztuka. Dodatkowa komplikacja zaś bierze się stąd, że w poszczególnych fazach ataków komputer nie posługiwał się tą samą technologią, a poza tym starał się ukryć przed społeczeństwem i atakowanymi fakt ataku, pozorując naturalność wydarzeń. Z chwilą jednak, gdy Zacna Ania zidentyfikowała próbujących się na nią targnąć terrorystów, unieszkodliwienie ich nie było dla niej problemem większym niż dla pana złapanie tego pająka, który chodził po mojej ścianie. A problem ten mógł pan przecież rozwiązać jeszcze na sto innych sposobów. Pan także mógł tego pająka złapać w szklankę, w pudełko od zapałek, zabić gazetą czy spalić zapałką, ale wybrał pan wariant dla siebie najdogodniejszy, a dla pająka najłagodniejszy. Proszę zaś sobie wyobrazić, że ma pan do dyspozycji wszystkie środki współczesnej technologii, a zadaniem pana jest stłumienie ruchu Buszmenów, którzy są zaopatrzeni w dzidy, a o broni palnej nigdy nie słyszeli. Odstęp cywilizacyjny, który dzieli nas od Buszmenów jest mniejszy od tego, który dzieli Honest Annie od zaprezentowanego w książce społeczeństwa”. Lem to wszystko wymyślił w latach 70. Dziś, kiedy wszystko jest sterowane przez jakiś układ komputerowy – a ten układ podłączony jest do globalnej sieci – nie szokuje nas to już tak, jak kiedyś Stanisława Beresia. Dziś już nawet mniej więcej wiemy, w jaki sposób Zacna Ania zepsuje komuś hamulce w samochodzie. Co nie znaczy, że wiemy, jak się przed tym obronić. Doprawdy, jeśli przeczytało się „Summę...” i „Golema”, szkoda już czasu na Kurzweila. Czytając Lema, można wiele zaoszczędzić, nie tylko czas. Bodajże najbardziej spektakularny przykład można znaleźć w liście pisarza z maja 1954 r. do jego przyjaciela z lat studenckich, późniejszego rektora Uniwersytetu Łódzkiego, profesora Jerzego Wróblewskiego. Wróblewskiego zafascynował popularnonaukowy tekst o przyszłości lotów pasażerskich, jaką mają być samoloty ponaddźwiękowe. Lem odpisał mu ze swoim charakterystycznym sceptycyzmem: „Ekonomika wytrzyma powszechność transportu poddźwiękowego samolotami, ale naddźwiękowy może już okazać się, ze względu technologicznych wąskich gardeł, dziedziną deficytów, i tylko elita będzie mogła tak podróżować, a jeśli nie elita, to albo grupa wybrana ze względu na »parametr znajomości«, albo na »parametr pochodzenia«, albo »statusu«, albo »pozycji w aparacie władzy«”. Gdyby Lema czytano w koncernie Boeing (w 1954 r. właśnie oblatywano prototyp modelu 707, który stanie się praprzodkiem latających do dzisiaj najpopularniejszych pasażerskich samolotów poddźwiękowych), zaoszczędzono by wielu strat. Sukces pierwszych pasażerskich odrzutowców w latach 50. sprawił, że firmy lotnicze nie chciały przegapić kolejnej rewolucji, którą – jak się zdawało wszystkim, tylko nie Lem