Tomasz Morus – twórca idealnego społeczeństwa

6 lipca 1535 r. 57-letni Tomasz Morus (More) powoli wchodził na szafot. Do końca zachował spokój i poczucie humoru, bo gdy podest lekko się zachwiał, powiedział do nadzorcy więzienia: „Pomóż mi pan wejść, a zejść postaram się sam”. Tragiczny koniec stał się symbolicznym dopełnieniem długiej i wspaniałej kariery jednej z wybitniejszych i bardziej wpływowych osobistości Anglii I połowy XVI w. Umierając, Morus dał świadectwo głębokiej wiary i wierności swoim przekonaniom. Mąż stanu Urodził się w 1478 r. w zamożnej rodzinie mieszczańskiej jako syn londyńskiego sędziego sir Johna More’a. Po ukończeniu St Anthony’s School, jednej z najlepszych szkół w Londynie, przez dwa lata był paziem na dworze Johna Mortona, arcybiskupa Canterbury i Lorda Kanclerza Anglii. Zdobył gruntowne wykształcenie prawnicze, studiował jednak także pasjonujące go nauki humanistyczne, znał łacinę i grekę. Po ukończeniu studiów pracował w Londynie jako adwokat, w 1504 r. został posłem do parlamentu. Rok później ożenił się z Jane Colt, która w krótkim czasie urodziła mu czwórkę dzieci, ale po sześciu latach małżeństwa zmarła. W 1511 r. ożenił się ponownie z zamożną wdową Alice Middleton. W 1510 r. Morus (tak brzmi łacińska wersja jego nazwiska) został mianowany zastępcą szeryfa Londynu i w ramach tego urzędu pełnił funkcję sędziego cywilnego. Słynął z rozważnych i sprawiedliwych sądów. Zwrócił tym na siebie uwagę młodego króla Henryka VIII, który zaczął wysyłać go na misje dyplomatyczne, m.in. do Flandrii. Po pewnym czasie, za sprawą ówczesnego kanclerza Anglii kardynała Wolseya, wstąpił na służbę monarchy jako dyplomata i doradca. Towarzyszył Wolseyowi podczas wizyty dyplomatycznej u cesarza Karola V. Zdobywał coraz większe wpływy, przyjmował zagraniczne delegacje, sporządzał oficjalne dokumenty. Ofiarnie i uczciwie pełnił służbę publiczną. Cieszył się wielkim zaufaniem władcy, który – ceniąc jego wiedzę i dowcip – chętnie prowadził z nim długie dyskusje. Ponieważ Morus był zdecydowanym przeciwnikiem Lutra i reformacji, pomógł Henrykowi VIII napisać traktat poddający krytyce nauki niemieckiego reformatora, za co papież przyznał angielskiemu władcy tytuł obrońcy wiary. W uznaniu zasług w 1521 r. Tomasz otrzymał tytuł szlachecki, a dwa lata później został wybrany na spikera Izby Gmin. Kariera dworska nie była jednak spełnieniem jego marzeń i ambicji. Nie chciał brać udziału w intrygach, nie zależało mu na tytułach i zaszczytach. Badacze jego życiorysu podkreślają, że z natury był kochającym rodzinę domatorem, pragnącym spędzać z nią jak najwięcej czasu i oddawać się studiom humanistycznym. Był przyjacielem wielkiego Erazma z Rotterdamu, który zadedykował mu swoje dzieło „Pochwała głupoty”. W jego domu gościli także humanista flandryjski Piotr Egidiusz, hellenista francuski Guillaume Budé i filozof hiszpański Juan Luis Vives. W 1529 r. kardynał Wolsey musiał ustąpić ze stanowiska Lorda Kanclerza, ponieważ nie udało mu się uzyskać zgody papieża na anulowanie małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską. Nowym kanclerzem został Tomasz Morus. Z wahaniem zgodził się objąć ten urząd, pod warunkiem że nie będzie musiał wypowiadać się na temat anulowania małżeństwa króla z królową Katarzyną, której był szczerze oddany. Przypuszczalnie wierzył, że zdoła wpłynąć na Henryka i nakłonić go do choćby częściowej zmiany planów. Okazało się to niemożliwe. Przez trzy lata starał się skrupulatnie wypełniać swe obowiązki, ale gdy w 1532 r. Henryk VIII ogłosił się głową Kościoła narodowego w Anglii, More zrzekł się urzędu. Miał nadzieję, że usuwając się na bok, nie narazi się władcy. W 1533 r. król pomimo sprzeciwu papieża anulował swe pierwsze małżeństwo i ożenił się z Anną Boleyn. Władcy zależało na tym, by cieszący się wielkim autorytetem jego „stary przyjaciel” zaaprobował jego działania. Pomimo nacisków Henryka VIII Tomasz odmówił jednak złożenia przysięgi na przyjęty w 1534 r. akt o sukcesji, tym samym nie uznał anulowania małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Oskarżony o zdradę stanu, trafił do londyńskiej Tower. Choć był namawiany przez rodzinę i przyjaciół nie zmienił zdania, został osądzony, skazany na śmierć i ścięty. W uznaniu zasług i wierności okazanej Kościołowi rzymskiemu, w 1935 r. – w 400. rocznicę śmierci – papież Pius XI ogłosił Tomasza Morusa świętym. Erudyta Morus, gdy tylko miał nieco wolnego czasu, oddawał się studiom i działalności pisarskiej. Najważniejsze dzieła teologiczne, w których m.in. krytykował reformatorów religijnych, napisał pod koniec życia. W latach 1528–35 powstały rozprawy: „Cztery rzeczy ostateczne”, „Dialog dotyczący herezji”, „Zbicie odpowiedzi Tyndale’a”, „Apologia”, „Wojowanie Salemu”, „Bizancjum”, „Dialog o pociesze” i „Traktat o Męce Pańskiej”. Jednak jego najsłynniejsze i najbardziej poczytne dzieło, „Utopia”, powstało już w 1516 r., gdy przebywał z misją dyplomatyczną we Flandrii. Ponieważ negocjacje przeciągały się, znalazł wolny czas na pisanie. Do stworzenia tej lekkiej z założenia książeczki, uważanej za literacką zabawę dla humanistów z elementami satyry, skłoniło go krytyczne nastawienie do tego, jak był urządzony otaczający go świat oraz budzące olbrzymie zainteresowanie wieści o wielkich odkryciach geograficznych. W czasach jego młodości doszło przecież do odkrycia Ameryki! Zainspirowany fantastycznymi opowieściami o zamorskich krainach wpadł na pomysł dzieła, w którym pod postacią fikcyjnej relacji z podróży przedstawił swoją wizję idealnego państwa i systemu społecznego. Książka powstała w dość krótkim czasie i nie została starannie zredagowana. Składa się z dwóch głównych części. W księdze pierwszej trzy osoby: Tomasz Morus, jego przyjaciel Piotr Egidiusz oraz Portugalczyk Rafał Hydloteusz, rzekomy uczestnik wyprawy Amerigo Vespucciego, toczą dialog na temat wad ustrojów i systemów społecznych ówczesnej Europy. To wyraźne nawiązanie do dzieła Platona „Państwo”, które z pewnością było dla Morusa inspiracją. Księga druga zawiera opowieść Hydloteusza o niezwykłej wyspie Utopii i jej ustroju społecznopolitycznym. Pisząc „Utopię”, Morus chciał zwrócić uwagę na poważne problemy trapiące Europę, napiętnować pogoń za bogactwem i zaszczytami, pychę, egoizm warstw uprzywilejowanych, umiłowanie wojen przez władców, niesprawiedliwość systemów społecznych, której wynikiem było ogromne rozwarstwienie i nędza ludu. Utopista Dziełu Morus nadał tytuł „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii”. Wymyślony przez pisarza neologizm, wywodzący się od greckiego słowa topos – miejsce, można interpretować albo jako „dobre miejsce” lub „miejsce, którego nie ma”. W utworze Morusa Utopia to wyspa, na której panuje ustrój przypominający dzisiejszą demokrację z elementami komunizmu. Władza należy do ludu, który wybiera swoich przedstawicieli, a ci księcia, który sprawuje swój urząd dożywotnio – chyba że zaistnieje podejrzenie, że ma zamiar wprowadzić tyranię. Ważne sprawy są konsultowane z ogółem społeczeństwa. Przedstawiciele referują je rodzinom, które ich wybrały, a następnie przekazują ich stanowisko senatowi. Prawa są nieliczne, proste i zrozumiałe nawet dla najsłabiej wykształconych, dzięki temu nikt nie może czuć się oszukany lub potraktowany niesprawiedliwie. Karą za najcięższe zbrodnie jest niewola. Niewolnikami są też pojmani żołnierze wroga, sprowadzeni z zagranicy zbrodniarze i biedacy, przyjeżdżający do Utopii dobrowolnie, by zaoferować swe usługi. Wszyscy niewolnicy zakuci w kajdany muszą ciężko pracować. Na Utopii większość ludności żyje w miastach, których jest na wyspie 54. Wszystkie są przestronne i wspaniałe, zbudowane według jednego planu, budynki są niemal identyczne. Miasta otaczają przydzielone im tereny rolne, na których znajdują się gospodarstwa. W sercu wyspy znajduje się stolica Amaurotum. Otacza ją wysoki i szeroki mur, wzmocniony licznymi wieżami i basztami, a z trzech stron głęboka sucha fosa. Przy szerokich ulicach stoją schludne budynki. Na tyłach domów znajdują się pełne ziół i owoców ogrody. W Utopii nie ma własności prywatnej obywateli – wszelkie dobra należą do ogółu. Na co dzień Utopianie nie posługują się pieniędzmi, złoto i srebro nie ma dla nich szczególnej wartości, robi się z nich np.