Jak ludzie przepowiadali przyszłość

Przepowiednia daje złudzenie panowania nad przyszłością. Dlatego ważna jest nie tyle jej dokładność, ile rola terapeutyczna; nie to, czy się spełni, tylko to, że uspokaja lub pobudza do działania. Nic dziwnego, iż eksperci od przepowiadania przyszłości byli znani we wszystkich kulturach i niemal wszędzie odgrywali bardzo istotną rolę społeczną. Za kolebkę wróżbiarstwa uchodzi Bliski Wschód. Najstarsze przepowiednie zostały zapisane klinami na glinianych tabliczkach w III tys. p.n.e., a prekursorami sztuki przepowiadania byli Sumerowie i Akadyjczycy, którzy wierzyli w nieuchronność losu. Według nich tylko istoty boskie znają przyszłość i za pomocą naturalnych zjawisk dają znaki, które ludzie mogą odczytać, więc wiedzę o przyszłości opierano na łączeniu ponadnaturalnych objawień i eksperymentalnych studiów. Wierzono też w istnienie analogii między biegiem wydarzeń w makrokosmosie świata i mikrokosmosie ludzkiego lub zwierzęcego organizmu. Studiowanie świata boskiego było niemożliwe, więc pozostawało analizowanie jego zmian przez obserwację zdarzeń w skali mikro. Wróżono za pomocą naczynia z wodą (lekanomancja), na podstawie deformacji (teratomancja), interpretowano sny (oniromancja), ale najbardziej wyrafinowaną metodą była hieromancja – wróżenie z wnętrzności zwierząt ofiarnych. Z tekstów wynika, że traktowano to jak naukową czynność opierającą się na precyzyjnych obserwacjach morfologicznych i anatomicznych. Starożytni wróżbici opisywali swoje doświadczenia. Anatolijscy Hetyci w II poł. II tys. p.n.e. jako pierwsi założyli, że wróżbici o mocy czarowników mogą zmienić zły omen dzięki rytuałom magicznym. Podstawą tego była wiara we wzajemne przenikanie się świata materialnego i duchowego. Przyjmowano, że objaśniający znaki, będący równocześnie czarownikiem, dzięki magicznym formułom może wpływać na duchy i zmieniać przyszłość. Pojmowanie deterministyczne i magiczne wykluczają się tylko ze współczesnego, racjonalnego punktu widzenia; większość starożytnych ludów nie widziała sprzeczności między przepowiadaniem przyszłości a możliwością jej zmieniania. Wróżba ukazywała ogólne perspektywy, korzystne lub nie, w obrębie których pozostawało miejsce na ludzką ingerencję – za pomocą magicznych rytuałów. Prorok ma głos W II tys. p.n.e. wróżenie było powszechne w całym basenie Morza Śródziemnego. Z Biblii wiemy, że pełno było jasnowidzów u Filistynów, Edomitów, Moabitów, Ammonitów. W Starym Testamencie jest wiele wzmianek o przyzywających duchy zmarłych nekromantach, wróżących na podstawie lotu ptaków i zjawisk atmosferycznych augurach, i innych wróżbitach. Także praktyki magiczne Hebrajczyków początkowo nie różniły się od zwyczajów ich sąsiadów; przepowiadano przyszłość ze słów przypadkowo spotkanych osób, nieoczekiwanych wydarzeń (cudowne znaki), organizowano zawody, których wynik miał wyrażać wolę boga, objaśniano sny, wróżono z trzewi zwierząt. Od czasu królów przywódcy religijni starali się wyplenić wróżbiarstwo, a wprowadzone między VIII a V w. p.n.e. prawo mojżeszowe zabraniało zasięgania rady u wróżów. Efekty zakazów były mizerne. Równie dużą wagę starożytni przykładali do wizji proroków uważających się za natchnionych posłańców bogów. W Mezopotamii najsłynniejsze były proroctwa wygłaszane w imieniu bogini Isztar z Arbeli. Według niektórych badaczy miały one wpływ na historię Asyrii i Babilonii, bo królowie na ich podstawie podejmowali decyzje o wojnie lub pokoju. Najbardziej dramatyczną i widowiskową formę miało przepowiadanie przyszłości w Anatolii i Fenicji, gdzie prorocy ekstatycy w ramach orgiastycznych kultów (np. Kybele i Attysa) wprawiali się w trans szaleńczym tańcem, mogącym łączyć się z samookaleczeniami, obnażeniami i ekscesami seksualnymi. W stanie ekstazy, gdy bóstwo zawładnęło ich ciałami, wykrzykiwali dość bełkotliwe proroctwa, wymagające interpretacji. Proroków fenickich było tak dużo, że czasami tańczyli w kilkusetosobowych grupach. Całe zastępy proroków były też w Izraelu, a Biblia sprawiła, że to oni zdominowali wyobrażenie o prorokowaniu w kulturze judeochrześcijańskiej. Tymczasem Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel, którym swą sławę zawdzięczają proroctwa biblijne, pojawili się bardzo późno, bo dopiero w VII w. p.n.e. Choć prorok przekazywał boskie przesłanie, które nie musiało koncentrować się na objawianiu przyszłości, błędnie przyjęło się uważać, że prorokowanie to właśnie przepowiadanie przyszłości. Jak trwoga, to do boga W starożytnym Egipcie proroctwa i przepowiadanie przyszłości nie odgrywały aż tak wielkiej roli ze względu na szczególny charakter władzy króla, który jako bóg nie podlegał fatum i sam określał losy swego kraju i ludu. Ale egipscy kapłani też objaśniali znaki, a przy podejmowaniu ważnych decyzji lub w okresach kryzysu zwracano się do wyroczni. W roli wieszczących występowali zazwyczaj kapłani, których zadaniem było wykorzystanie przepowiedni do wyniesienia na tron prawowitego dziedzica (lub najlepszego z kandydatów) i umocnienie władzy centralnej, np. na początku panowania nowej dynastii. Najczęściej wolę boga odczytywano z reakcji posągu bóstwa niesionego przez kapłanów w barce podczas procesji. Najstarsze zachowane świadectwa tej formy wyroczni pochodzą z czasów Nowego Państwa (z okresu panowania Hatszepsut, która jako kobieta wyjątkowo potrzebowała boskiego potwierdzenia swojej kandydatury na faraona, XVI/XV w. p.n.e.), ale były znane już wcześniej. Decyzja boga była wyrażana poprzez sposób, w jaki poruszała się barka (czyli de facto, jak nią poruszali kapłani) – pozostawanie w miejscu lub ruch wstecz oznaczały zaprzeczenie, a do przodu aprobatę. A zatem gdy barka podeszła i zatrzymała się przed daną osobą, oznaczało to, że została wybrana przez boga. Tak na króla został wskazany m.in. małoletni Totmes III (XV w. p.n.e.), który nie był synem wielkiej małżonki królewskiej, lecz konkubiny z niekrólewskiego rodu. W naszych oczach takie działanie ma oczywiście charakter wybitnie polityczny, ale Egipcjanie wierzyli, że nawet fałszywe proroctwo ma magiczną wartość i stanowi formę zaklinania przyszłości. Rola wyroczni zmieniła się w okresie ramessydzkim (XIX i XX dynastia, XIV–XI w. p.n.e.), kiedy nieomylności boskiego faraona nikt już nie kwestionował, ale za pośrednictwem wróżb pokazywano, że bogowie bezpośrednio wpływają na życie każdego człowieka. Poza wyroczniami skupiającymi się na sprawach państwowych pojawiły się też prywatne. Te pierwsze odbywały się w świątyni i dotyczyły np. wyboru na ważne stanowiska dostojników, orzeczenia o winie albo sposobie ukarania przestępców; te drugie miały miejsce podczas lokalnych procesji bóstw, w trakcie których pytano o to, czy warto kupić daną krowę, lub rozstrzygano sąsiedzkie spory. Ponieważ wyrocznie pełniły funkcję sądów doraźnych, trzeba było zapytanie przedłożyć zawczasu na piśmie, zapewne po to, by kapłani mogli przeprowadzić wywiad środowiskowy. Od VIII w. p.n.e. wśród ludu coraz bardziej popularna stała się interpretacja snów. Z biblijnej opowieści o Józefie – tłumaczącym faraonowi sen o siedmiu tłustych i siedmiu chudych krowach – można by wnioskować, że oniromancja odgrywała szalenie istotną rolę na dworze. Egiptolodzy przekonują jednak, że stała się ona popularna nad Nilem dopiero po przybyciu Greków, którzy przykładali ogromną wagę do proroczych snów, które nie tylko służyły wróżeniu przyszłości, ale też leczyły i pozwalały ustalić na ich podstawie odpowiednią kurację. Sny i wyrocznie W ojczyźnie demokracji przyszłość lub zły omen odczytywano z reakcji zwierząt (głównie ptaków; miejsca, gdzie się pojawiły, albo zachowania), z obserwacji ognia, dymu, wody, jednak ze względu na znaczenie słowa (Hypnos to bóg, a zarazem uosobienie snu) za bezpośredni, choć często alegorycznie sformułowany boski przekaz uważano sny. Tłumaczący je oniromanci musieli być dobrymi psychologami, bo z ich usług korzystały tłumy. W okresie archaicznym uważano, że dar przepowiadania dostaje się od bogów, później jednak stał się on umiejętnością i dziedziną wiedzy, na którą składało się 230 metod wróżenia. Specjalnością Greków były wyrocznie, w których przesłanie interpretowali egzegeci. Z pytaniami do wyroczni Apollona w Delfach czy Zeusa w Dodonie zwracały się osoby prywatne i całe zbiorowości. Z tym, co powiedziała delficka wyrocznia, liczyli się nawet królowie, mimo że krytykowano przekupność jej kapłanów i zawodność przepowiedni. Wpływ wyroczni na politykę był tak duży, że historyk Georges Minois w „Histoire de l’avenir” (Historia przyszłości) pisał wręcz o greckiej futurokracji, czyli rządach (rzekomej) przyszłości. W Delfach słowa Apollona, boga wróżb, przekazywały wieszczki zwane Pytiami, które w czasie obrzędu w adytonie (pomieszczeniu w sercu świątyni) siedziały na trójnogu ustawionym nad rozpadliną. Wdychając wydobywające się z niej odurzające wyziewy (w tym – jak wykazały najnowsze badania – głównie etylen) i pijąc wodę ze świętego źródła Kassotis, wpadały w trans. Do Pytii zwracano się z pytaniem o kierunek postępowania, które obróciłoby bieg wydarzeń na korzyść pytającego, starano się więc uzyskać gwarancję, że nie będzie ono niemiłe bogom. Ze źródeł wynika, że odpowiedzi z reguły były dwuznaczne i dopiero interpretacja kapłanów czyniła je bardziej czytelnymi. Wróżby, które się zachowały, z reguły są dość klarowne, ale według badaczy większość to legendy. Dwuznaczność przepowiedni wyroczni mogła mieć tę zaletę, że te niespełnione można było tłumaczyć złą interpretacją. Z czasem poważne wpadki – kompromitacją było m.in. opowiedzenie się Apollona po stronie Persów – i ewolucja kultury greckiej spowodowały, że wyrocznie utraciły wiarygodność w przypadku decyzji państwowych. Lud był jednak nadal przywiązany do wróżbiarstwa, dlatego dużą popularność zdobyła astrologia, przepowiadająca los na podstawie układu planet w dniu narodzin danej osoby. Dla starożytnych Greków i Rzymian było oczywistością, że astrologia narodziła się w Mezopotamii, więc i określenie Chaldejczyk (czyli mieszkaniec dawnej Babilonii) stanowiło synonim astrologa lub mędrca. Sztuka wróżenia na podstawie położenia ciał niebieskich narodziła się w II tys. p.n.e. Wierzono, że gwiazdy są przyporządkowane bóstwom, miejsca na nieboskłonie odpowiadają ziemskim lokalizacjom, a planety są powiązane z konkretnymi osobami lub państwami. Astrologowie służyli przede wszystkim władcom, wyznaczając momenty korzystne na wojnę, przestrzegali przed katastrofami, epidemiami, głodem oraz zapowiadali dobrobyt. Związana z astronomią astrologia była uważana za poważną dziedzinę wiedzy, wymagającą zaawansowanych obliczeń, więc jej prawdziwy rozkwit zaczął się w I tys. p.n.e., wraz z rozwojem nauk ścisłych. Najstarszy babiloński horoskop z prawdziwego zdarzenia datuje się na 410 r. p.n.e. W Grecji astrologia pojawiła się za sprawą słynnego Berossosa, który pod koniec IV w. p.n.e. założył swoją szkołę na wyspie Kos. Babilończyk był przekonany, że wydarzenia powtarzają się co 432 tys. lat. Platon, wielki zwolennik hieromancji i oniromancji, też twierdził, że po pewnym czasie wszystko się powtarza. Ponieważ większość wróżbitów uważał za szarlatanów i prawdziwy dar dostrzegał tylko u nielicznych, chciał, by wyrocznie zostały objęte nadzorem państwa. Ale większość myślicieli miała znacznie bardziej zdystansowany stosunek do przewidywania przyszłości. W to, że można ją poznać, nie wierzyli cynicy, sceptycy i epikurejczycy. Żyjący w II w. p.n.e. filozof Karneades z Cyreny za zwykłe oszustwo uznał astrologię, przywołując argument, że bliźniaki mają identyczne horoskopy, a inne losy. Podobnie historyk Tukidydes (V w. p.n.e.) w „Wojnie peloponeskiej” wykazał, że przepowiadanie zastąpiło w polityce racjonalne myślenie i służyło do manipulowania ła