Rola Kościoła w przepowiadaniu przyszłości

Nadzieja na przyjście Jezusa, a zarazem lęk przed Antychrystem i końcem świata determinowały chrześcijaństwo, które – jak pisze francuski historyk Georges Minois – jest z natury religią profetyczną. Najpierw proroctwa zapowiadały przyjście Zbawiciela, a potem Jezus Chrystus głosił nadejście Królestwa Bożego. „Chrześcijanie żyją w oczekiwaniu na spełnienie tej obietnicy” – czytamy w „Histoire de l’avenir” (Historia przyszłości). W pierwszych wiekach wierzyli, że Chrystus lada dzień powróci, więc przykładanie wagi do życia ziemskiego nie miało sensu; dopiero gdy się nie zjawiał, a prześladowania narastały, ich zainteresowanie skupiło się na oczekiwaniu nadejścia Antychrysta i końca świata. Proroctwa zaczęły odgrywać ogromną rolę, choć akurat te apokaliptyczne nie były nowe w żydowskim świecie, bo chrześcijaństwo narodziło się w czasach apokaliptycznej rewolty. W oczekiwaniu na Apokalipsę Na chrześcijańskich przepowiedniach największe piętno odcisnęli biblijny prorok Daniel i św. Jan. W Księdze Daniela (z I poł. II w. p.n.e.) poza żywotem proroka są opisane jego apokaliptyczne wizje. Mroczne rozdziały uruchamiały wyobraźnię, a niejasności prowadziły do niezliczonych interpretacji, niemających nic wspólnego z intencjami autora, bo spisana w czasie kryzysu i ucisku księga miała ukazywać działanie wszechmocnej ręki Boga i dawać nadzieję. Podobnie jak Księga Objawienia, czyli Apokalipsa św. Jana (gr. apokálypsis – odsłonięcie, objawienie), jedyna prorocza księga Nowego Testamentu, która powstała pod koniec I w. za czasów panowania prześladowcy chrześcijan cesarza Domicjana. Opisuje ona dramatyczną wizję końca świata, Sądu Ostatecznego i nadejście Królestwa Bożego, ale też miała dodawać odwagi i umacniać wiarę. Od apokaliptycznych dzieł żydowskich różni ją doniosły fakt, jakim jest śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. W Biblii hebrajskiej zwycięstwo Boga miało nastąpić w przyszłości, dla Jana przełom już nastąpił i czas zbawienia rozpoczął się wraz ze zmartwychwstaniem Jezusa. Według Anny Świderkówny („Rozmowy o Biblii. Nowy testament”) sens pism apokaliptycznych wyraża się słowami: „»nabierzcie ducha i podnieście głowy«, bo Bóg na pewno zwycięży”, a więc wcale nie zapowiadają zagłady, tylko są wezwaniem do nadziei. Interpretacje Apokalipsy św. Jana dzielą się na trzy grupy; w pierwszej przyjmuje się, że przedstawia ona kolejne etapy dziejów ludzkości do końca świata; w drugiej – traktuje jako zapowiedź końca świata i opis związanych z nim wydarzeń (przyjmowano, że autorowi chodziło o powtórne przyjście Chrystusa i objawienie Jego Chwały); w trzeciej – że św. Jan opisywał wydarzenia mu współczesne w sposób symboliczny. Pierwsza grupa dawała największe pole do popisu dla fantastycznych interpretacji i niezliczonych przepowiedni Apokalipsy (np. w I poł. XIX w. zapowiadano ją na 1843 r., a później jeszcze dokładniej na 22 października 1844 r.) lub zapowiedzi tragicznych wydarzeń współczesnych, formułowanych do dziś. Opierają się one na analizie liczb z ksiąg biblijnych, będących wszak jedynie symbolami. Boska kontra diabelska Pierwsi chrześcijanie właśnie na podstawie interpretacji proroczych ksiąg Starego i Nowego Testamentu doszli do wniosku, że na Ziemi zapanuje Królestwo Boże. Długość tego panowania nie od razu była oczywista, ostatecznie przeważył pogląd, że będzie to 1 tys. lat (bo w 20. rozdziale Apokalipsy liczba ta pojawia się aż 6 razy), stąd łacińska nazwa powstałego wówczas prądu – millenaryzm (łac. mille – tysiąc) albo grecka – chiliazm (gr. chilia – tysiąc). Zaczęto na różne sposoby przepowiadać jego początek. Żyjący w II w. Ireneusz z Lyonu zaliczał chiliazm do podstawowych dogmatów chrześcijańskich. Od połowy III w. prąd ten przestał być dobrze widziany, bo część jego zwolenników zaczęła utożsamiać millenium z czasem zmysłowych nadużyć. Poza tym po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową Kościołowi zaczęło się lepiej powodzić materialnie i uzyskał wpływy polityczne, więc oczekiwanie na Królestwo Boże stało się zbędne. Zaczęto przekonywać, że czas szczęśliwości już się rozpoczął. Z czasem rozwinęły się trzy interpretacje millenaryzmu: premillenaryzm – powrót Chrystusa zapoczątkuje Tysiąclecie, które zakończy się Sądem Ostatecznym; postmillenaryzm – Tysiąclecie zakończy się powrotem Jezusa i Sądem Ostatecznym; amillenaryzm – tysiąc lat Królestwa Bożego należy rozumieć alegorycznie. Do idei tych w ciągu wieków nawiązywały liczne ruchy religijne i społeczne. Od momentu uznania przez cesarzy rzymskich chrześcijaństwa za religię państwową, jedynymi uprawnionymi przepowiedniami stały się proroctwa inspirowane przez Boga, wszystkie inne potępiono jako zabobon i oszustwo. Pogańskie wróżenie, uważane za gusło, miało zostać wyplenione, wyrocznie zburzone, księgi z przepowiedniami spalone, a wróżbici zabici. Starzy bogowie mieli na zawsze zamilknąć, a miejsce cesarza mającego kontrolę nad przepowiadaniem przyszłości zajął Kościół. Choć nie od razu. Na początku walka Kościoła z pogańskimi wróżbitami natrafiła na problemy. Myśliciele chrześcijańscy bowiem wierzyli, że Bóg może znać przyszłość, odrzucali natomiast tradycyjną wiarę w nieuchronny los. Trzeba było jakoś uzasadnić wiarę w biblijne proroctwa i jednoczesną niechęć do przepowiedni pogańskich. Pierwszy z problemów w II w. rozwiązał Justyn, wprowadzając rozróżnienie między wiedzą objawioną a fatum. Bóg zna przyszłość i oznajmia ją przez proroków, by skłonić ludzi do zastanowienia, a nie podporządkować ich nieodwracalnemu losowi. W przypadku drugiego problemu decydujący argument przedstawił Grzegorz z Nyssy w IV w., mówiąc o tym, że pogańscy wróżbici i astrolodzy to nie tylko szarlatani, ale fałszywi prorocy inspirowani przez Księcia Ciemności, więc mogą wygłaszać przepowiednie prowadzące do zguby. Dlatego szczególnie potępiono astrologię, mającą odsłaniać przyszłość, o której wiedzę posiada wyłącznie Bóg. Czas banalizacji Chrześcijanom pozostał zatem tylko jeden środek przepowiadania przyszłości – proroctwa inspirowane. Miały one jednak tę wadę, że odnosiły się wyłącznie do wydarzeń związanych z historią zbawienia, ale nie zaspokajały ciekawości odnoszącej się do indywidualnego losu. Pod koniec VI w. mechanizm prorokowania wyjaśnił w „Dialogach” papież Grzegorz Wielki. Według niego święci byli obdarzeni darem mentalnego połączenia z Bogiem, mieli dostęp do fragmentów jego wiedzy o przyszłości, co przekazywali w bardzo mglistej formie. Grzegorz opisał liczne proroctwa św. Benedykta (zm. w 547 r.), założyciela ruchu monastycznego na Zachodzie. Co ciekawe, święty ten przepowiadał głównie wydarzenia historii świeckiej, co zaczęło przypominać praktyki pogańskich wyroczni. Ponoć przepowiedział np. ostrogockiemu królowi Totili, że wkroczy do Rzymu, będzie tam rządził 9 lat, a w 10. roku umrze, co nie miało żadnej funkcji duchowej, tylko polityczno-prywatną. Z końcem VI w. doszło jednak do banalizacji proroctw; oczekiwany koniec świata nie nastąpił, a Kościół dostosowywał się do długiego trwania, więc dar profetyczny zaczął służyć zarówno eschatologii, jak i sferze profanum. Tym bardziej że mimo zakazów zapotrzebowanie na jasnowidzów, astrologów i wróżbitów stale rosło. Nie tylko wśród ludu. Pod koniec VI w. Grzegorz z Tours odnotował w „Historii Franków”, że merowińscy władcy nie podejmowali żadnej decyzji bez zasięgnięcia informacji zarówno w świętych tekstach, jak i u wiedźm. Nawet biskupi wierzyli w przepowiednie. Nic dziwnego zatem, że objawili się fałszywi prorocy. Według Grzegorza w 589 r. pewien mężczyzna z Bourges twierdził, że jest Chrystusem. Krążył w okolicach Arles i prorokował, przepowiadając głównie choroby i straty. Ponoć zgromadził kilka tysięcy ludzi, dopóki nie został zabity przez człowieka biskupa z Puy. W 874 r. synod w Moguncji skazał prorokinię Thiotę zapowiadającą na ów rok koniec świata – wstrząśnięty lud przynosił jej prezenty i błagał o modlitwy. Być może była ona zmanipulowana przez kapłana, który podpowiadał jej proroctwa, co dowodzi, że nauczono się wykorzystywać eschatologiczne proroctwa do własnych celów. Także średniowieczni władcy przypomnieli sobie o greckorzymskich manipulacjach związanych z przepowiedniami. W otoczeniu Karola Wielkiego i jego następców pojawiły się przepowiednie zapowiadające odbudowę cesarstwa i potęgę Karolingów. Święte wróżby Temat końca świata bezustannie powracał, ale rok 1000 nie stał się jakąś szczególną cezurą. Najważniejszymi punktami odniesienia były wówczas nie lata ery chrześcijańskiej, lecz trwania królestw, pontyfikatów albo ważne wydarzenia historyczne. W precyzyjnej chronologii była zorientowana tylko elita kleru. Paradoksalnie 1000 r. wzbudził o wiele większe poruszenie, kiedy minął. Z historycznych źródeł wynika, że współcześni w ogóle nie zdawali sobie sprawy, że żyją na przełomie tysiącleci. Jako religia profetyczna chrześcijaństwo akceptowało możliwość widzenia przyszłości przez ludzi wybranych przez Ducha Świętego, ale kościelne autorytety nie były w stanie rozróżnić, które przepowiednie są darem boskim, a które podszeptem szatana. Sytuacja zaczęła zmieniać się w II poł. XI w., gdy na apokaliptyczne oczekiwania nałożyły się społeczno-religijne ruchy heretyckie, podważające porządek feudalny i teokratyczny. W tym czasie odkryto też pisma starożytnych filozofów, co rozpoczęło odnowę intelektualną i duchową, a Kościół zyskał filozoficzne narzędzia. Umocnienie autorytetu papieża i władz centralnych umożliwiło większą kontrolę i możliwość regulowania sposobów wieszczenia. Kościół stał się instytucją zarządzającą teraźniejszością i mającą monopol na przepowiadanie przyszłości. Niezależne wizjonerstwo zaczęto uważać za podżeganie do buntu, co znacznie zmniejszyło liczbę uznanych proroków. Niekiedy siewcami niepokoju okazywali się ludzie Kościoła. Uważany za proroka Joachim z Fiore – opat cysterski, teolog i mistyk – spotykał się z królami i papieżami. Jego interpretacja Apokalipsy podzieliła historię na trzy okresy, dopiero nadchodzący Okres Ducha miał być czasem wolności i skupienia na potrzebach duchowych. Sugestywna wizja sprawiła, że oczekiwano końca świata w 1260 r. Poglądy Joachima stały się punktem wyjścia do rozwoju wielu sekt w XIII w., dlatego poszczególne wątki jego przemyśleń potępiano później na soborach i synodach. Odkrycie dziedzictwa antyku ożywiło ponownie zainteresowanie astrologią, którą scholastycy podzielili na naturalną, czyli zajmującą się wpływem gwiazd na Ziemię, oraz zabobonną, czyli wypowiadającą się na temat losów i działań ludzi. Tę pierwszą praktykowano w ramach alchemii, medycyny i meteorologii, druga była zakazana. Mimo to dominikanin Albert Wielki zalecał konsultacje z astrologami przed podjęciem ważnych działań, a Roger Bacon polecał ją papieżowi jako narzędzie nawracania (choć później za kontakty z siłami nieczystymi trafił do więzienia). Era Nostradamusa W czasach głodu, wojen i epidemii XIV i XV w. znowu doszło do banalizacji przepowiedni. Wszędzie mówiono o nadejściu Antychrysta, końcu Kościoła i świata. Przepowiednie często formułowano post factum. Ponownie urosło