Utopijny idealizm twórców teorii spiskowych

Kiedy przyjrzymy się bliżej najbardziej popularnym spiskowym narracjom, we wszystkich bez wyjątku odnajdziemy charakterystyczny schemat. Ma on swoich mistrzów, zwłaszcza Jordana Maxwella i Davida Icke’a. Prawdziwych utopistów naszych czasów, którym nader często przyprawia się gębę pseudonaukowców, paranoików i głosicieli poglądów w najlepszym razie irracjonalnych. O trzęsieniach z Watykanu Na licznych nagraniach dostępnych w serwisie YouTube Jordan Maxwell mówi powoli i dobitnie, starannie ważąc każde słowo. Jego twarz sprawia wrażenie nieprzeniknionej. Tak jakby – mimo ekstrawagancji stawianych tez i skali ujawnianych sekretów – żadne wewnętrzne poruszenia emocjonalne nie zakłócały jego doskonale racjonalnego i opanowanego emploi. Czasami jedynie, zapewne dla podkreślenia jakiejś szczególnie istotnej treści, energicznie podnosi dłoń z wyprostowanym palcem wskazującym. Bywa też, że tym palcem grozi. A domyślnymi adresatami czyni niewidzialnych, choć przecież dotkliwie obecnych we wszystkim, co dookoła, bohaterów swoich wystąpień. Zarządców sekretnych lóż i stowarzyszeń. Mistyfikatorów podstępnie rozsnuwających płachtę iluzji przed niczego nieświadomymi przedstawicielami ludzkiej rasy. Dyrektorów banków i prezydentów państw. Prezesów funduszy powierniczych. Hollywoodzkich reżyserów i aktorów. Słowem, tych, którzy mają władzę. Bo nic na tym świecie – to ulubione powiedzenie Maxwella, jego święta mantra powtarzana od lat w każdym wykładzie, wywiadzie i tekście – nie jest takie, jakie z pozoru się wydaje. Nic też nie jest takie, jakie mogłoby być. Współczesna rzeczywistość jest niczym więcej, jak tylko gigantyczną areną, na której rozgrywa się precyzyjnie wyreżyserowany spektakl opresji, wyzysku, eksploatacji, kłamstwa i pasożytnictwa. Aktualnym zaś centrum tego widowiska, swego rodzaju monstrualną reżyserką, z której do poszczególnych ośrodków na świecie płyną konkretne wytyczne, jest państwo Watykan. To właśnie tam podejmuje się w sekrecie fundamentalne decyzje. Gdzie ma wybuchnąć bomba, gdzie powiać tornado, gdzie wyczerpaniu mają ulec jakieś złoża, gdzie rozpętać uliczne zamieszki, gdzie ma upaść rząd, gdzie zapłonąć rewolucja, gdzie zdarzyć się trzęsienie ziemi, gdzie wzrosnąć, a gdzie spaść PKB. Wszystko to i wiele jeszcze innych zdarzeń – przekonuje Maxwell – nie jest, jak przywykliśmy (czy raczej jak nas nauczono) sądzić, wynikiem skomplikowanych, w znacznej mierze przypadkowych i chaotycznych procesów społecznych, gospodarczych, biologicznych albo tektonicznych. Przeciwnie. Jest starannie planowane i wdrażane przez tych, którym zależy na utrzymywaniu ludzkości w stanie permanentnej niewiedzy. I podległości. Tymczasem bieda, bezrobocie, przemoc, nierówności, choroby, brak dostępu do wody pitnej i inne niedogodności oraz plagi trapiące znaczną część mieszkańców tego globu mogłyby w jednej chwili stać się zaledwie wspomnieniem. Wystarczy się przebudzić, wystarczy przejrzeć na oczy, wystarczy ze zrozumieniem przeczytać książki Jordana Maxwella. A następnie w geście światowego pospolitego ruszenia obalić tyranię tajnej elity i przywrócić właściwe proporcje. Choć bowiem ojcowie założyciele Stanów Zjednoczonych bez wyjątku przynależeli do masonerii, pozostawili po sobie wizję, która te właściwe proporcje doskonale odzwierciedla. Jej naczelne składowe to autentyczna, nie zaś deklarowana równość wszystkich obywateli, wolność ograniczona jedynie wolnością innego, globalny pokój oraz powszechna szczęśliwość. To wszystko jest na wyciągnięcie ręki. Maxwell to człowiek legenda, człowiek instytucja. Niestrudzony tropiciel spisków, historyk amator, wykrywacz najbardziej ukrytych konspiracji, analityk masońskich symboli. Aktywny od kilkudziesięciu lat, ma na koncie pokaźną liczbę świetnie sprzedających się publikacji. Ponoć to właśnie on – choć na poparcie tej i kolejnych tez mamy wyłącznie jego własne deklaracje – był pierwowzorem Roberta Langdona, bohatera słynnego „Kodu Leonarda da Vinci” Dana Browna. Ponoć to na podstawie jego ustaleń Roman Polański nakręcił „Dziecko Rosemary”, a Stanley Kubrick „Oczy szeroko zamknięte” w detaliczny sposób odkrywające mroczne tajemnice amerykańskiej klasy wyższej. W prężnym i przeżywającym przez ostatnią dekadę prawdziwy rozkwit – także dzięki rozwojowi internetu – środowisku wyznawców teorii spiskowych jest niekwestionowanym autorytetem. Takie tuzy jak David Icke bez wahania przyznają się do inspiracji jego bogatą twórczością. Jeśli więc gdziekolwiek narracje spiskowe występują w swojej paradygmatycznej, czystej do analizy postaci, z pewnością są to książki i wystąpienia Jordana Maxwella. O nieistnieniu małego czajniczka A trzeba powiedzieć, że teorie spiskowe to dziś bez mała światopogląd. W prawdziwość takiej czy innej – zgodnie z różnymi badaniami opinii publicznej – wierzy już co trzeci dorosły Amerykanin. Wśród Europejczyków także zdobywają coraz większą popularność. Jest ich bez liku. Podejmowane wielokrotnie próby ich skatalogowania (najbardziej rozbudowanym, choć nieaktualizowanym od kilkunastu lat kompendium pozostaje bodaj pochodząca z 1998 r. książka Roberta Antona Wilsona „Everything is Under Control”) zawsze okazywały się niekompletne. Bo też wyobraźnia ich twórców, czujnie reagujących na pojawiające się w świecie zmiany i wszelkie nowe zjawiska, jest w sensie jak najściślejszym nieograniczona. Bez wątpienia jednak odznaczają się pewną szczególną właściwością. Dokładnie taką, jak opisywany przez Bertranda Russella mały porcelanowy czajniczek, krążący wokół Słońca po eliptycznej orbicie, którego istnienia – ze względu na mikroskopijne rozmiary – nie są w stanie wykryć żadne teleskopy. Czy da się udowodnić, że czajniczek nie istnieje? Nie ma takiego sposobu. A jednak ludzie nie zakładają z ufnością, że on istnieje. Przeciwnie – doskonale rozumieją absurdalność takiej konstatacji. Choć zarazem w licznych przypadkach dają się uwieść ciągom myślowym o konstrukcji w pełni analogicznej do wywodu o czajniczku. Decydują o tym żelazne reguły położenia człowieka w rzeczywistości, działania jego umysłu, natury języka, którym się posługuje. I nie chodzi tutaj tylko o to, że – jak głosi podstawowe prawo logiki – nie sposób dowodzić nieistnienia. Chodzi także o to, że stojąca za każdym z takich pytań wizja rzeczywistości ma pewien trudny do odparcia urok. Dotyka on na tyle głębokich wymiarów ludzkiej psychiki, że poddają się mu nawet – a może przede wszystkim – natury niewątpliwie inteligentne i racjonalne. Ta właściwość spiskowych narracji sprawiła, że przez długi czas nie traktowano ich w środowiskach naukowych zbyt poważnie. Naukowa ich rehabilitacja, próba potraktowania jako swego rodzaju mentalnego laboratorium, w którym ujawniają się istotne społeczne i intelektualne problemy, ma krótką historię. Od niedawna ulega przełamaniu perspektywa wypracowana w latach 40. i 50. przez dwóch znamienitych myślicieli – austriackiego filozofa Karla Raimunda Poppera i amerykańskiego historyka Richarda Hofstadtera, którzy wyznaczyli sposób myślenia i mówienia o teoriach spiskowych, jednoznacznie sytuując je w obszarze intelektualnej, politycznej i psychologicznej patologii. Popper w fundamentalnym dziele „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” określił teorie spiskowe w następujący sposób: „Jest to pogląd, że wyjaśnienie zjawisk społecznych polega na wskazywaniu ludzi lub grup zainteresowanych występowaniem danego zjawiska (niekiedy jest to interes ukryty, który trzeba naprzód wyjawić) oraz planujących i spiskujących w celu jego realizacji”. W ogólnym duchu swojej krytyki światopoglądów totalistycznych przekonująco wykazywał następnie, że historia i procesy społeczne są efektem przypadkowych zdarzeń, niezrealizowanych zamierzeń i cząstkowych sukcesów. Nie zaś ustrukturyzowanym, logicznym ciągiem, w którym na mocy konieczności działają jakieś zakulisowe prawa czy mechanizmy. Teorie spiskowe zakłamują więc rzeczywistość, a dodatkowo są niefalsyfikowalne – nie sposób ich obalić, same nieustannie się potwierdzają, jakby na zasadzie pojęciowego perpetuum mobile. Hofstadter natomiast publikujący klasyczny esej siedem lat po książce Poppera, w 1952 r., a zatem w środku szalejącego w USA makkartyzmu (obsesyjnego polowania na sowieckich szpiegów, które zapoczątkował republikański senator Joseph McCarthy), określił je w tytule krótko i zwięźle mianem stylu paranoicznego. „Tylko dlatego, że żadne inne słowo nie wyraża właściwie tych jego przymiotów, które mam na myśli: niezdrowej przesady, podejrzliwości i konspiracyjnej fantazji”. Żeby przekroczyć ten normatywny punkt widzenia i wydobyć się z modelu zaproponowanego przez Poppera i Hofstadtera, trzeba było przede wszystkim – a nie jest to łatwy zabieg – wziąć w nawias prawdziwość bądź fałszywość poszczególnych spiskowych koncepcji. Współcześni badacze tego fenomenu, tacy jak amerykanista Peter Knight czy literaturoznawca Timothy Melley, wprost posługują się pojęciem kultury konspiracyjnej. I dowodzą, że zjawisko to jest na tyle powszechne, że stało się stałą składową nowoczesności. Wzrost jego popularności w drugiej połowie XX w. wiążą z przemianami, jakie w zachodnich społeczeństwach nastąpiły po II wojnie światowej – kryzysem wartości, poczuciem zagrożenia konfliktem nuklearnym, ale także rozwojem technologii, w tym informacyjnych. Świat stał się skomplikowany i nieprzewidywalny jak nigdy dotąd. A przerażające doświadczenia XX w. odsłoniły dodatkowo przepastne i ciemne otchłanie ludzkiej psychiki. Nie pozostało to bez wpływu na poczucie stabilności i pewności siebie współczesnego mieszkańca Zachodu. W takim kulturowym otoczeniu spójne, niewywrotne i strukturyzujące chaos opowieści spiskowe spełniają po prostu rolę poręcznych narzędzi pozwalających odzyskać kontrolę nad bezładnym strumieniem informacji. A tym samym nad własnym życiem. Zdecentralizowany, podzielony na wiele cząstkowych i nieuporządkowanych podzespołów świat, w którym nie działają żadne bezsporne prawa regulujące podaż dobra i zła, o jasno zrozumiałej przyczynowości nawet nie wspominając, bywa dla uczestniczących w nim jednostek źródłem frustracji i cierpienia. Atrakcyjna wizja identyfikująca chaos jako ukryty porządek, w którym działają określone siły odpowiedzialne za całe zło i niesprawiedliwość, skutecznie uśmierza ból dezorientacji. Inny współczesny badacz, medioznawca John Fiske, na określenie teorii spiskowych ukuł wręcz pojęcia praktyki oporu i przeciwwiedzy. I wskazywał, że tego rodzaju narracje stają się także instrumentem obrony przed kulturową opresją – chętnie używanym przez dyskryminowane społecznie grupy, np. zamieszkujących getta Afroamerykanów. Zarazem jednak w tych nieprawdopodobnych opowieściach zawarta jest – na zasadzie niejako paradoksalnej, poprzez szczególne odwrócenie porządków – niezwykle wyrazista wizja pozytywna. Ciemne siły, konspiratorzy, międzynarodowa elita spiskowców, wszyscy oni działają nie tylko na rzecz utrzymania określonego ustroju świata. Działają także – a może przede wszystkim – przeciwko temu wszystkiemu, co ich interesom się sprzeciwia, a co miałoby szansę zaistnieć, gdyby nie ich niecne i egoistyczne knowania. I to właśnie ta pozytywna wizja – jak np. opiewane przez Jordana Maxwella społeczeństwo jednostek równych, świadomych i wolnych – stanowi o źródłowo utopijnym charakterze spiskowego imaginarium. O konspiracji zielonych olbrzymów „Ale czy naprawdę wierzysz, że w pałacu Buckingham mieszkają zmiennokształtne jaszczury?” – dziennikarz BBC jest wyraźnie zakłopotany, kiedy zadaje swojemu gościowi to cokolwiek niecodzienne pytanie. Gość natomiast nie zdradza najmniejszych oznak za